Jo‘rabek Mirzamahmudov
Atom elektrostansiyasi qurilishi, elektroenergiya iste’moli, energetika sohasida xorijiy hamorlik.
Rasm: Kun.uz
Jo'rabek Mirzamahmudov - energetika vazirligining bosh vaziri, atom energetikasini rivojlantirish agentligining sobiq bosh direktori. AQSHning Alabama universiteti hamda Toshkent kimyo texnologiyalari instituti bakalavri.
Suhbatni to’liq ko’rish:
Suhbat 2020-yil 27-iyulda yozilgan, suhbat vaqtida Jo'rabek energetika vaziri oʻrinbosari sifatida faoliyat yuritayotgan edi.
Suhbat matni:
Hoshimov: Hammaga salom! Bu Hoshimov Iqtisodiyoti va men Behzod. Bugun bizda juda ham muhim mavzu va umid qilamanki juda ham qiziq mehmon. Mehmonimiz energetika vazirligining birinchi oʻrinbosari va OʻzAtom agentligidirektori – Joʻrabek Mirzamahmudov. Xush kelibsiz Joʻrabek aka.
Mirzamahmudov: Assalomu alaykum.
Hoshimov: Rahmat vaqt ajratganingiz uchun. Bizda juda dolzarb mavzu – Oʻzbekistonda atom elektr stansiyaningistiqbollari va shu iqtisodiyotga taʼsiri haqida suhbatga chaqirgandim. Bizni, nima deydi, dastur formati anaqa klassik maʼnodagi intervyu emas, bir maʼnoda suhbat. Yaʼni biron narsaga qoʻshilishimiz mumkin, bir narsada qoʻshilmasligimiz mumkin va shu kabi narsalarni bilish uchun tuzilgan dastur desa boʻladi. Oʻshanga mening birinchi savolim. Men endi iqtisodchi boʻlganligim uchun, nima uchun Oʻzbekistonga atom elektr stansiyasi kerak?
Mirzamahmudov: Juda oʻrinli savol boʻldi deb oʻylayman. Avvalambor, toʻgʻri aytyapsiz bu loyiha qandaydir siyosiy bir masalani hal qilish yoki siyosiy bir loyiha emas, eng avvalo iqtisodiy tarafdan muhim boʻlgan, kerak boʻlgan loyiha hisoblanadi. Sababi nimada? Endi oʻzingizning xabaringiz bor, energiya resurslari asosan bizda foydali qazilmalardan, yaʼni tabiiy gaz, koʻmir yoki shu kabilar va qisman gidroenergiyadan foydalanishdan hosil boʻladi. Hozirgi kunda oʻsib borayotgan aholi ehtiyoji, iqtisodiyot ehtiyojini energetika, elektr energiyaga boʻlgan talabini toʻliq qondira olmayapmiz. Albatta hammada savol tugʻilishi mumkin, nimaga quyosh emas, nimaga shamol emas? Biz quyosh, shamolelektr energiyasini elektr balansimizga jalb qilish boʻyicha ishlarni boshlaganmiz. Ishlar boshlandi, hisob-kitob qilindi. Mana dastlabki loyihalar, dastlabki kelishuvlarga erishildi. Tenderlar oʻtkazilyapti, lekin shu 2030-yilgacha prognoz qilinganda, nimani prognoz qilinganda, albatta oʻsha energiya balansi prognozi qilinganda ehtiyojni oʻsishini, aholini oʻsishini, iqtisodiyotni oʻsishini. Shundan kelib chiqqan holda, keyin resurslarimizni, gidro-resurslarimiz mana xabaringiz bor ikki barobarga ishlab chiqarishni oshirmoqchimiz. Yaʼni, bunda kichik va mini-GESlar qurish amalga oshirilgan, shuni natijasida biz hozirgi kundagi mavjud gidroenergetika quvvatlarni ikki barobar oshiramiz, lekin bu borgan sari koʻp emas. Issiq elektr stansiyalarimizni xabaringiz bor, 75% dan yuqoriroqni tashkil qiladigan boʻlsa, biz ularni modernizatsiya qilayapmiz, yangisini quryapmiz. Mana yangi-yangi quvvatlaydigan, yaʼni ikki barobardan ortiq boʻlgan, energiya samaradorligi baland boʻlgan bugʻ-gaz qurilmalari ishga tushirilayapti. Shuni hisobidan, biz issiqlik ishlab chiqarish stansiyalaridagi ishlab chiqarishni ikki barobarga oshirmoqchimiz. Hozirgi isteʼmol qilinayotgan, ikki barobarga oshirish bilan birgalikda hozirgi isteʼmol qilinayotgan tabiiy gaz isteʼmoli biroz qayta kamayadi. Hozir 14 milliarddan koʻproq kubometr gaz sarf qilsak yiliga, ikki barobar ishlab chiqarishni issiqlik elektrostansiyalarda oshirish hisobiga biz deyarli 12 milliarddan biroz oshiqroq tabiiy gaz isteʼmol qilinishi kutilmoqda. Lekin shu hamma resurslarni hisob-kitob qilib chiqilganda ham, shu narsa ayon boʻldiki bizni oʻsha aholi 2030-yilga borganda elektrenergiyaga boʻlgan talabini qondirish manbalari cheklangan. Hozirgi aytganimdek, gidro-resurs cheklangan, boshqa unaqa katta stansiyalar qurish va joylash iloji yoʻq, va issiqlik elektrostansiyasi tabiiy gazga bogʻliq. Tabiiy gaz ishlab chiqarib, uni yetkazishga bogʻliq va shamol va quyosh elektr energiyasidan foydalangan holda uni biz bir necha barobar koʻpaytirish amalga oshirilgan taqdirda ham, bu isteʼmolni taʼminlay olmayapti. Yana bir narsani aytib oʻtish kerak-ki, quyosh bilan shamolni qurish oʻz yoʻliga, lekin u bilasizki iqlimga bogʻliq. Shamol bor, yoʻq, quyosh bor, kechki payt yoʻq. Yoki biz saqlashi yoʻlga qoʻyishimiz kerak, yaʼni akkumulyatorlar tizimini yaratish kerak,bu ularni narxini bir necha bir qimmatlashishiga olib keladi. Yoki qancha quvvat qursak, shuncha yana quvvat balansni taʼminlab beradigan, yaʼni elektr energiya tizimiga, isteʼmolchilarga yetkazib berolmagan payt, boshqa resurslardan qilishimiz kerak. Bu nimani hisobiga, yoki gidro yoki issiqlik energiyasidan yaʼni gazni yoqish. Shu hammasini inobatga olgan holda, yaʼni bizda maʼlum bir miqdorda elektr energiyaga boʻlgan defitsit yaqqol namoyon boʻldi. Shuni tahlil qilib chiqib, boshqa resurslarni tahlil qilinganda, dunyo tajribasini oʻrganilganda, atom energetikasida toʻxtalindi. Nimaga atom energetikasi? Bu toʻgʻri, kapital qoʻyilmalar jihatdan, qurilish jihatdan bu juda ham kattaligi, boshlangʻich kapital qoʻyilmalarga ega boʻlgan hisoblanadi, uzoq muddat quriladi – 8 yildan 10 yilgacha, va albatta juda koʻpchilikda har xil vahima-qoʻrquvga oʻxshagan nimalar boʻladi. Lekin bu birinchidan toza yashil energetika hisoblanadi, umuman uglerodangidridi yoki oʻsha azot birikmalarini havoga ifloslanishini yaʼni eng zamonaviy bugʻ- gaz qurilmasida ham bari bir tabiiy gaz yoqish natijasida bari bir havoga ifloslanish hosil boʻladi. Atom energiyasini foydalanilganda umuman bunday havoga zararli moddalar chiqishi umuman nol darajada. Yaʼni eng yashil energetikadan bittasi hisoblanadi va albatta tannarx jihatdan ham qaraganda biz koʻpchilik aytishi mumkin, bu qimmat, boshqa, bizni dastlabki hisob-kitoblarga koʻra hoziri kundagi tabiiy gazni agarda biz oʻsha bozor narxidagi tabiiy gazni olib oʻsha zamonaviy bugʻ gaz qurilmasidagi tannarx bilan solishtirsak, deyarli bir xil va shu narsani hisobga olish kerakki, issiqlik elektrstansiyalarida 70%gacha tannarx bu yoqilgʻi yaʼni tabiiy gaz agar koʻmir stansiyasi boʻlsa bu koʻmir, va atom elektrstansiyasida esa yoqilgʻi sifatida foydalaniladigan uran bu 8-10 foizni tashkil etadi, yaʼni uran tabiiy gazni narxini oshib pasayishi agarda elektr energiya narxiga juda keskin taʼsir qilsa, atom elektr energiyasidagi narxini uzoq muddatgastabil yaʼni rejalashtirish imkoniyatini yaratadi yaʼni bu chunki uranni narxi juda keskin oshgan taqdirda ham, yoqilgʻini ulushini inobatga olib unaqangi koʻp taʼsir qilmaydi. Shuning uchun bu eng avvalambor bu oʻsha energiya resurslariga boʻlgan talabdan kelib chiqqan holda, atrof muhit ekologiyani himoyalash hisobga olingan holda bizda qolgan resurslarni hammasini qilib chiqqan holda va albatta iqtisodiy samara bera oladigan loyiha sifatida koʻrib chiqilgan. Shu asosida bu qarorga kelingan.
Hoshimov: Rahmat. Mani ikkinchi savolim ham bor edi. Atom elektr stansiyasi qurilishi haqidagi qaror asosan iqtisodiyotmi, yoki asosan siyosatmi degan savolim bor. Sizningcha bu asosan iqtisodiyot, toʻgʻrimi?
Mirzamahmudov: Bu iqtisodiy masala chunki bunday yirik loyihada bunday siyosiy qaror qabul qilib, iqtisodiy samara bermaydigan loyihaga oʻylaymanki biron bir davlat hozirgacha atom energetikasida ishlayotgan, foydalanayotgan biron bir davlat bu masalaga siyosiy tus bermagan deb oʻylayman.
Hoshimov: Tushunarli, rahmat. Siz hozir aytib oʻtdingiz bizda Oʻzbekistonda elektr energiyani quvvatlarini koʻpaytirish masalalari haqida. Masalan, gidroelektr stansiyalarida ham qandaydir hajmga chiqqandan keyin koʻpaytirish iloji yoʻq. Xuddi shunday quyosh yoki shamol haqida gapirdingiz, lekin issiqlik elektr stansiyalari, rus tilida “ТЭС“ deyiladi, ularni hajmini oshirishda bizga toʻsqinlik qilayotgan narsa gazning narxi-mi, gazning hajmi-mi yoki aynan u yerda qanday toʻsiqlar bor. Masalan xohlasak, ikki baravar koʻp issiqlik orqali elektr energiyasini ishlab chiqarish ilojimiz yoʻq?
Mirzamahmudov: Bu yoʻnalishda demak bir narsaki, birinchidan atom elektrostansiyasi mana biz tanlagan texnologiya 60 yil foydalaniladi va yana 20 yilga uzaytirish imkoniyati bilan 80 yil foydalanilsa boʻladi. Issiqlik elektr stansiyalari, zamonaviy elektrostansiyalarining kafolatlangan foydalanish muddati 25 yil. Boya sizga aytganimdek deyarli toʻliq hamma biz oʻsha zamonaviy bugʻ-gaz qurilmalariga oʻtgan taqdirda ham u yerda bizda tabiiy gaz resurslarining chegaralanganligi, nimaga chegaralanganligi, bizda hozir mavjud biz prognoz qilib oʻsha georazvetka qilinadi, qidiruvishlari olib borilyapti, qazib chiqarish, hammasi endi bilasiz rejalashtiriladi qisqa, oʻrta va uzoq muddatga. Shundan kelib chiqqan holda albatta tabiiy gazga nafaqat issiqlik elektrostansiyalari, tabiiy gazga aholini ehtiyoji oshayapti, tabiiy gaz asosida boshqa ishlab chiqarishlar ishga tushirilyapti, tabiiy gazga asoslangan chuqur qayta ishlash masalalari amalga oshirilyapti. Yaʼni shu balansdan kelib chiqqan holda issiqlik elektr stansiyalarini qurish shundankelib chiqqan holda rejalashtirilgan. Yaʼni toʻgʻri biz davlatda yanada gazni koʻpaytirib, gazni unga sarflab haligi amalga oshirsak boʻladi, lekin tabiiy gaz resurslari yana bir narsani inobatga olish kerak cheklangan. Yaʼni mayli 50 yil 100 yilga yetar, 100 yildan keyin bari bir tamom boʻladi. A uran zaxirasi nafaqat bizda balki dunyo boʻyicha uranzaxiralari 500 yilga yetarli isbotlangan zaxirasi bor hozirda.
Hoshimov: Tushunarli. Mana qarang, mintaqada oʻylaydigan boʻlsak qoʻshni Turkmaniston dunyoda eng koʻp gaz zaxiralariga ega mamlakatlardan biri. Qoʻshnimiz Qozogʻistonda esa juda ham neft koʻp, manimcha eng 10ta koʻp neft ishlab chiqaradigan mamlakatlar hisobiga kirishadi. Shu nuqtai nazardan, agar biz ulardan sotib olish imkoniyatimiz boʻlsa va deylik bozor narxida elektr energiyani sotish imkoniyati boʻlsa, yaʼni nima uchun biz faqat oʻzimizni gaz zaxiralarimizga qarashimiz kerak? Qoʻshnimizni gaz zaxiralari haqida oʻylasak ham boʻladi.
Mirzamahmudov: Savolingizni tushundim Behzod. Endi bir narsaki mana hozir oʻzingiz aytdingiz, birinchi savolingizboʻldi – iqtisodiy samaradorlik. Gazni yoki oʻsha qolgan neft mahsulotlarini jahon bozor narxida beradimi?
Hoshimov: Ha albatta.
Mirzamahmudov: Jahon bozor narxida bergandan keyin man shuning uchun aytdimki issiqlik elektrostansiyalarining hozirgi kundagi eng zamonaviy bugʻ-gaz qurilmasidan foydalanilgan tabiiy gazni oʻsha bozor narxidagi qiymati bilan atom elektrostansiyasidagi hozirgi uran narxida ishlab chiqarilgan elektr energiya qiymati deyarli bir xil va…
Hoshimov: Tushunarli.
Mirzamahmudov: Tabiiy gaz yoki boshqa narsa yana ertaga zaxiralari kamaygani sari birinchidan narxi oshib boradi, yaʼni ehtimoli katta, yaʼni yana narxi oshib ketsa ertaga nima odamlar uchun juda ijtimoiy masala boʻlgan elektrenergiyaga narxiga taʼsir qiladi, bu bir. Ikkinchidan, tabiiy gazni yoqqanimiz bilan biz mana bu Parij kelishuvini imzoladik, radifikatsiya qilganmiz, undagi belgilangan koʻrsatgichga erisholmaymiz.
Hoshimov: Ekologiya boʻyicha Parij.
Mirzamahmudov: Ha, uglerod angidridni kamaytirish boʻyicha. Yana bir narsa borki, hop ertaga favqulodda holatboʻlib boshqa boʻlib, truba-quvur yorilib, har xil boshqa siyosiy masala boʻlib gaz toʻxtatdi. Biz “свет“siz qolishimiz kerakmi?
Hoshimov: Tushunarli.
Mirzamahmudov: Yaʼni energiya mustaqilligi deganda, energiya xavfsizlik degan masalasi ham bu yerda juda katta muhim oʻrin oʻynaydi deb oʻylayman.
Hoshimov: Yaʼni, bu qaror qabul qilinayotganda iqtisodiy masala asosiy boʻlishidan qatʼiy nazar, bari bir ham siyosiy bir fikr boʻlgan. Chunki masalan, deylik qoʻshnilar bilan munosabatlar yoki shu kabi masalalar ham bir oʻsha tenglamaga qoʻyilib yechilgan desa ham boʻladimi?
Mirzamahmudov: Yoʻq, unday emas. Men aytyapman-ki, qoʻshnilardan biz tabiiy gaz yoki boshqa resurslar, uglevodorod xomashyosini sotib olsak bozor narxida, iqtisodiy samaradorlikni hisoblaganimizda atom elektr stansiyasi arzonroq boʻlib chiqadi.
Hoshimov: Arzonroq boʻlib chiqadi-a? Tushunarli.
Mirzamahmudov: Arzonroq, plus oʻzimizda qoʻshimcha qiymat, qoʻshimcha uranni masalan utilizatsiya … foydalanish, qoʻshimcha ishchi oʻrin yaratish faktorlarini ham, yana bir narsani inobatga olish kerakki atom elektrstansiyasi “базовый нагрузка“ deyiladi, yaʼni bazaviy haligi yuklamada ishlashi koʻzda tutilgan. Moʻtadil taʼminlab beradi elektr energiyani. Barqaror.
Hoshimov: A toʻgʻri, tushunarli. Manda anaqa fikr bor edi, masalan dunyoda elektr energiya ishlab chiqarish tarixini agar varaqlasangiz, qachondir deylik butun dunyo koʻmir yoqib energiya olgan, undan oldin deylik itlarni yogʻini yoqib energiya olishgan va hokazo. Deylik tarixiy paytda oʻziga yarasha energiya zaxiralari boʻlgan. Hozir masalan, dunyoning baʼzi davlatlarida elektr energiya manbasi oʻsha issiqlik energiya stansiyalari, masalan gaz yoki neft bu faqat Oʻzbekistondamas, Xitoyda ham, AQSHda ham va hokazo issiqlik elektr stansiyalari katta rol oʻynaydi. Masalan, agar keyinga 50 yilda qaraydigan boʻlsak, sizningcha dunyo atomga oʻtib ketadi… ehtimoli kattaroqmi, yoki issiqlikda qoladimi? Qanaqa deb oʻylaysiz asosiy manba?
Mirzamahmudov: Bilasizmi endi man yoshim tajribam katta, unaqangi ekspert deb hisoblamayman. Lekin albatta biz boshqa jahon ekspertlarini butun dunyo boshqa mutaxassislarini fikrlarini, haligi nima desa boʻladi tahlillarini oʻrganib chiqqanimizda shunga amin boʻldikki birgina, bir ikkita misol keltirmoqchi edim. Koʻpchilik oʻylashi mumkin endi, man bilasizmi man ham energetika vazirligida birinchi oʻrinbosar boʻlib man muqobil energetika rivojlanishi uchun loyihalarga ham javob beraman. Issiqlik elektr stansiyalari qurilishi boʻyicha boshqa oʻsha davlat xususiy sherikchiligiasosida, “OʻzAtom” agentligini bosh direktori sifatida atom energetika, shuning uchun man hammasini teng koʻraman. Yaʼni bu afzalroq, bu yaxshi degan yoʻq, lekin atom energiyasi bu uzoq muddatga iqtisodiyotni, ishlab chiqarishni, umuman qolgan sohalarni rejalashtirish uchun haligi nima desa boʻladi, barqaror taʼminlaydigan loyiha sifatida koʻrsa boʻladi energiya manbai sifatida. Bundan tashqari bir narsa aytmoqchi edimki, mana dunyoda qanday oʻzgardi, atom energetikasini oʻzini oʻrni boʻladi. Albatta quyosh, shamol yaʼni borgan sari mana saqlash tizimlarining arzonlashishi bularni rivojlanishiga, bularni oʻsishiga olib keladi albatta. Bundan foydalanamiz. Bizda ham juda haligi rejalarimiz bor bu boʻyicha. 5 Gb shamol, shunchagacha quyoshni yetkazib, quyosh shamol birgalikda 5 GBgacha yetkazish niyatimiz bor. Lekin quyosh panellarini qoʻyish uchun juda katta hudud kerak. Oʻzingiz bilasiz masalan bizdagi atom… rejalashtirilgan 2.4 GBli atom elektr stansiyasi 76 gektardan 100 gektargacha, endi texnologiya, joylashuviga qarab joylashuv aniqlanadi. Boʻlsa maksimum 100 gektar. Xuddi shunday joyga quyosh panellarini qoʻysangiz, 2.5 ming gektar joy egallaydi. Endi tasavvur qilingda, Oʻzbekiston hududi koʻpchilik oʻylashi mumkin, e biz ana choʻlga olib bor, boshqa, u yerga infrastruktura olib borish, suv chunki quyosh panellari bizda chang yigʻadi, uni tozalashimiz bor. Odamlarni olib borish, yaʼni ertaga uni tannarxi qimmatlashib juda qimmatga tushishi mumkin bizga. Yoki yana bir atom energiyasi bari bir oʻz ulushini saqlab qoladi degan ishonchim komil, boshqa davlatlarni tahlil qilganda toʻgʻri mana hozir koʻpchilik mana Germaniyani misol qilib keltiradi boshqa. Lekin Germaniyada elektr energiya 40 yevro sent boʻlgandi, endi biznikilar u darajada toʻlashga tayyor emas. Holbuki, Germaniya import kerakli paytlari quyosh yoki shamol boʻlmaganda oʻsha Yevropa ittifoqidagi energiya sistemasidan import qilgan elektr energiyasining asosiy qismi Fransiyadan keladi, yoki Vengriya yoki Chexiyadan. Fransiyadan kelgan elektr energiya Fransiyada 80% elektr energiyani atom elektro stansiyasida hosil qilinadi. Yoki nimaga kelajakka ishonaman, Saudiya Arabistoni dunyodagi eng uglevodorod xomashyosiga boy davlat hisoblanadi. Agarda koʻrsangiz, eʼtibor bergan boʻlsangiz atom energetikasini rivojlantirish boʻyicha juda ham katta rejalar qildi. Hozir ular tender oʻtkazmoqchi, birinchi ikkita reaktorga keyin 25 tagacha qurmoqchi. Birlashgan Arab Amirligi bilamiz, neft gazga boy davlat. Neft gazni juda katta eksport qiladigan davlat 4 ta blok atom elektro stansiyasini qurdi. Ular quyosh elektr energiya stansiyalarini ham qurayapti, juda katta mana dunyoda yagona boʻlgan Masdar City degan shaharni qurgan 100% qayta tiklanuvchi energiyaga, chiqindisiz shahar hisoblanadi. Lekin hatto shunday davlatlar atom elektro stansiyasini qurdi. Yoki mana biz Yevropani qaraydigan boʻlsak, Fransiya hali voz kechgani yoʻq, mana kuni kecha Vengriyani tashqi ishlar va savdo ishlar vaziri janob Szijjártó keldi. Ularda hozirgi kunda 50% elektr energiya atom elektr stansiyalarida Parij atom stansiyasida hosil boʻladi shu eski Vuvert texnologiyasi. 30-yillarga kelib ularda ishlash muddati, uzaytirilgan muddati bilan olib “уже“ foydalanish toʻxtatilishi inobatga olinib, ular hozirda boshladiki yana keyingi 2ta yangi blok qurish. Xuddi biznikidek VVR 1200 deyiladi, 2 ta shunaqa blok atom stansiyasi qurmoqchi. Yoki Chexiya qurish rejalarini boshladi, mana Bolgariya orada bir toʻxtatgan edi, yana shu narsani boshladi. Yaʼni Polshada bu muhokama ketyapti, mana Koreya davlatida. Koreya umuman agarda eʼtibor beradigan boʻlsangiz Koreya, Yaponiya shu kabi davlatlarni, Germaniyaning, Fransiyaning iqtisodiy rivojlanishiga juda salmoqli hissa qoʻshgan bu atom elektr energetikasi. Nimaga atom elektr stansiyasi rivojlanishga hissa qoʻshgan? Birinchidan, arzon barqaror elektr energiya bilan taʼminlagan, ikkinchidan boshqa ishlab chiqarish tizimlarini rivojlantirgan. Generatorlarni ishlab chiqarish, turbinalarni ishlab chiqarish, mashinasozlik, elektrotexnika, oʻsha ASUTP deyiladi, boshqarish tizimlari, boshqa himoya qilish, qayta ishlash. Fransiyada mana borib oʻrgandik, atom energetikasi bilan bogʻliq boʻlgan iqtisodiyot, iqtisodiyotda atom elektr energiyasiga bogʻliq boʻlgan tarmoq 3-oʻrinda turadi. Birinchisi aviasozlik endi "Airways" shu yerda boʻlganligi uchun juda katta ishlab chiqarish, ikkinchisi avtomobilsozlik, uchinchisi atom energetikasi. Yaʼni salmoqli hissa qoʻshib turgan nafaqat elektr energiya ishlab chiqarish jihatdan, boshqa shunga bogʻliq boʻlgan tarmoqlarni uzviyligi bir-biriga oʻsha qoʻshimcha qiymat qoʻshishini inobatga olgan holda Fransiyada mana uchinchi tarmoq hisoblanadi.
Hoshimov: Rahmat. Agar nima desam ekan, isteʼmolchilarga qiziq savollardan gaplashadigan boʻlsak, sizningcha shu elektro stansiya qurigandan keyin deylik 2030-yilda bilishimcha elektr yaʼni Oʻzbekistonda ishlab chiqariladigan elektr energiyani 15% i oʻsha atom elektr stansiyasida ishlab chiqariladi. Toʻgʻrimi?
Mirzamahmudov: Toʻgʻri. Biz agarda oʻsha 2.4 gigabaytlik stansiya 30-yilga borib qurilib ishga tushsa 18-18.5 milliard kv/soat elektr energiya ishlab chiqaradi, va bizni rejalashtirgan energiya balansimizga qaraganda taxminan shu15% elektr energiya, yaʼni ishlab chiqarish jihatdan bu ulushda kamroq boʻladi “где-то” 8-10, lekin mana ishlash jihatdan bu “базовый нагрузка”da ishlaganligi uchun 15-16% elektr energiyani taʼminlaydi. Endi koʻpchilik oʻylaydi, atom elektr stansiyasi qurilsa, boʻldi bizda elektr energiyadan umuman muammo boʻlmaydi, boshqa gap-soʻzlar boʻladi. Bu aytganimdek maʼlum bir qismini qoplab beradi, agarda u boʻlmasa tasavvur qiling 18.5 ming KV elektr energiya boʻlmaydi. Yaʼni shu quvvatlarda ishlab chiqaradigan biz yoki qoʻshimcha stansiya qurishimiz kerak, qoʻshimcha mablagʻ sarflashimiz kerak, yaʼni yoki uni import qilishimiz kerak.
Hoshimov: Ha, endi bu degani isteʼmolchilarga kerakligida tushadimi elektr energiyani narxi yoki unday deyish halivaqtlimi?
Mirzamahmudov: Aytganimdek tannarx hozirgi ishlab chiqarish narxiga qaraganda tushmaydi. Lekin elektr energiya taʼminoti barqarorlashtirilib, qoʻshimcha hajm boʻladi, va hozirgi kundagi, oʻzingiz bilasiz, bizdagi aslida elektrenergiya tariflari dunyodagi eng past narxlardan. Yaʼni…
Hoshimov: A davlat subsidiyalar chiqaradi.
Mirzamahmudov: Ha, juda toʻgʻri aytdingiz, qandaydir boshqa bir koʻrinishda masalan gazni qazib chiqarishdan tortib, oʻsha oxirgi isteʼmolchiga yetkazib bergunigacha juda koʻp “этап”larda davlat tarafidan bu yopiq subsidiyadek, subsidiyalashtiriladi. Bari bir biz energiya samaradorligini oshirish, odamlarni oʻsha energiya tejamkorlikka oʻrgatishuchun asta-sekin tariflarimizni maqbullashtirishimiz kerak.
Hoshimov: Yaxshi savol…
Mirzamahmudov: Lekin bir narsa boʻladiki, tarif jihatdan, narx jihatdan u unaqangi rejalashtirilgan, 30-yilgacha rejalashtirilgan tarif bosqichma-bosqich oshirishda u tariflardan yuqori boʻlmaydi, yaʼni oʻsha Oʻzbekistonda boshqa stansiyalarda ishlab chiqarilgan elektr energiya bilan raqobatdosh, raqobatbardosh narxda boʻladi.
Hoshimov: Tushunarli. Yaxshiyam bu savolni aytdingiz, man Oʻzbekistonda elektr energiya isteʼmoli haqida qarab koʻrdim. Bilishimcha biz elektr energiya isteʼmol qilish boʻyicha, yaʼni iqtisodiyotda bu ishlab chiqarilgan yalpi ichki mahsulotni elektr energiya isteʼmoliga boʻlsa biz eng samaradorligi past mamlakatlardan biriga kirarkanmiz. Yaʼn, ienergiyani ishlatish. Keyin, ikkinchi narsaga qaradim, Oʻzbekistonda elektr energiyaning asosiy isteʼmolchisi bu sanoat ekan. Yaʼni odamlarning uy xoʻjaligi yaʼni uydagisi bu bizning deylik Oʻzbekistondagi isteʼmolni juda juda kichkina qismi. Yaʼni biz dunyodagi eng samarasizlardan birimiz, ikkinchisi bu odamlar uyida “cвет“ yoqib qoʻyganligi uchunmas, sanoatimiz keragidan ortiq energiya ishlatishi. Shu haqida bir aytib berasizmi?
Mirzamahmudov: Juda toʻgʻri tahlil qilibsiz. Bilasizmi bu yerda bir necha faktor, oʻsha elektr energiya bizda nimaga “энергоёмкость” yoʻq deymiz, yaʼni…
Hoshimov: Ha, man shuni tarjima qilolmayotgandim.
Mirzamahmudov: “Энергоёмкость”, endi energiya sigʻim deyiladi. Bu tarafdan sarfi yuqoriligi birinchi aytganimdek, tarifning pastligi. Tarifning pastligi infrastrukturaga taʼsir qilmaganligimiz natijasida albatta aholini, boshqa isteʼmolchini koʻp isteʼmol qilishi. Va albatta bu yerda yashirishning hojati yoʻq oʻgʻrilik ham borligi, bu tabiiy yoʻqotishlar ham bor infrastruktura eskirganligidan, hatto oʻgʻriliklar. Bu narsa uchun biz hozir, xabaringiz bor, oʻsha АСКУЭ yaʼni “Автоматизированная система контроля и учёта энергоресурсов” tizimi qilinyapti. Nafaqat u qilinyapti, balki biz yuqori kuchlanishli elektr tarmoqlarini, past kuchlanishli eng koʻp yoʻqotishda boʻlgan past kuchlanishli elektr energiya tarmoqlarini hammasini modernizatsiya qilish ishlari ketyapti. Endi, toʻgʻri aytish kerak, agarda birgina misol endi mana 2016-yilgacha yangi ishga tushirilgan yangi quvvatlarni inobatga olsangiz, zamonaviy bugʻ-gaz qurilmalarini taxminan 2.5-3 gigabayt atrofida quvvatlar yaratganmiz 25 yil ichida, yo 27 yil ichida. Oxirgi 3 yil Ichida ishga tushirilgan quvvatlar shunchalik quvvat boʻldi. Yana biz bundan keyingi mana 3 yilda bundan-da 2 barobar shunaqa quvvatlar yaratish niyatidamiz. Bu elektr energiyadagi ishlab chiqarishda sarf xarajatga mana masalan sanoatni nafaqat elektr energiya, gazni ham koʻp sarflashimizni kamaytiradi. Ikkinchidan, sanoatimizning modernizatsiya qilinmaganligi yaʼni raqobatbardoshlikka intilmaslik, yoki tannarx pasaytirish boʻyicha qiziqish boʻlmagan. Chunki elektr energiya arzon, haligi hisob-kitobsiz olsa boʻladi, hech qiziqish boʻlmagan. Hozir shu narsani “счетчик” yoqib qoʻyildi deyiladi-ku, bizda haligi ibora bor-da. Hozir shu hisob-kitob qilib, ortiqcha isteʼmoldan yuqorilarga tarifini oshirib, boshqa qilish natijasida juda koʻpchilik mana oʻzi modernizatsiya qilishni boshlayapti. Endi toʻgʻri davlat tashkilotlarida, yirik ishlab chiqarish korxonalarida biz buni administrativ resurs ishlatgan holda amalga oshirmoqdamiz. Mana birgina misol, mana biz iyun oyida “NavoiyAzot” korxonasida yangi azot ishlab chiqarish qurilmasini ishga tushirdik. Endi tasavvur qilishingiz uchun hozirgi 1 tonna yangi tushirilgan qurilmadagi azot kislotasini ishlab chiqarish uchun sarflanadigan umumiy, endi u yerda issiqlik, gaz, elektr energiyani hisoblaganda 11 barobarga kamaydi isteʼmol, 11 barobar. Endi tasavvur qiling hozirgi shuncha vaqtda qaysi narxga azot kislotasini ishlab chiqarganmiz, qanaqa xarajatlar bilan. Undan olinadigan selitramiz haligi jahon bozorida raqobatbardosh emas. Endi oʻzingiz bilasiz “double-landlocked country” deyiladi, logistika jihatdan biz har bir dollar har bir sentni hisob-kitob qilishimiz kerak. Yaʼni tan-narx jihatdan raqobatbardosh boʻlishi uchun, jahon bozoriga chiqishga. A buni qanday erishamiz? Faqatgina haligi birinchidan xarajatlarni kamaytirish. Xarajatlarni kamaytirishning eng maqbul yoʻli energiya tejamkorligini oshirish. Bunga misol, oʻshani yaqqol isboti haligi kuni kecha prezidentimiz tomonidan qabul qilingan qarorni koʻrsatib oʻtsa boʻladi, yaʼni bu prezidentdan boshlab butun tizimda olib borilayotgan islohotlar natija beradi asta- sekin. Endi bu qilinyapti. Boshqa yoʻlimiz yoʻq. Iqtisodiyotimizning raqobatbardoshligini taʼminlash niyatimiz bor ekan, faqatgina energiya tejamkor texnologiyani joriy qilish, zamonaviy texnologiya, sarf-xarajatlarnikamaytirish va shuning natijasida ishlab chiqargan mahsulotlarimizni jahon bozorida sotish.
Hoshimov: Joʻrabek aka, falsafiy fikrim borda. Man iqtisodchi boʻlganim uchun iqtisodiy nuqtai nazardan yechim qidirishga harakat qilaman. Masalan, AQShda, deylik ixtiyoriy mamlakatda elektr energiyaga sanoat bozor narxida toʻlaydi. Yaʼni necha pul chiqsa shuncha toʻlaydi. Va aynan shu aynan qimmat boʻlganligi oʻsha sanoat idoralarini oʻz samarasini ustida ishlashga undaydi. Chunki agar ular samarasiz boʻlishsa bozor ularni yeb qoʻyadi. Bizda esa teskarisi boʻlgan, bizda oʻsha arzon elektr-energiya sanoat idoralariga kelib tushgan, va ular masalan “Oldingda oqqan suvni qadri yoʻq” deydi-ku oʻzbeklar. Masalan arzonga narsa olgan boʻlsa, qadr ham qilmaydi va deylik tejamkorlik qilishga ham harakat qilmaydi. Nima uchun biz buni administrativ yoʻl qilyapmizda, lekin bozor yoʻli bilan emas. Masalan hozir aytsak, “Oʻrtoq sanoatchilar ertaga qimmat boʻladi” desak, shuni hal qilolmaymizmi?
Mirzamahmudov: Bir narsa-ki, Behzod aka, men hozir administrativ resurs bilan deganim bu amalga biz boshlagan chora tadbirlar. Ikkinchi yoʻnalish bu albatta tariflar orqali isteʼmolni kamaytirish. Siz aytgandek birinchidan isteʼmolni … kunduzgi yoki kechki oʻsha pik boʻlgandagi tariflar albatta eng isteʼmol boʻlgan paytda tariflar qoʻllash, asta-sekin mana davlat xususiy sherikchiligi asosida xususiy elektr energiya generatsiya korxonalari kirib kelyapti. Ertaga ular mana quyosh shamol elektr energiyasidan sotib olish boʻyicha mexanizmlar qabul qilindi. Bu nimaga olib keladi? Bozorda oʻsha talab taklifdan kelib chiqqan holda narxlar shakllanishiga osha bozor bozor mexanizmi shakllanishiga. Bu nimaga “с разу“ qilinmadi? Buning uchun infrastruktura qilinishi kerak. Oʻsha toʻgʻri hisoblash, tarifni toʻgʻri hisoblash – qaysi payt qimmatroq toʻlaydi, qaysi payt kamroq toʻlashi uchun zamonaviy hisoblagichlar boʻlishi kerak. Hisob kitob toʻgʻri boʻlishi kerak. A bizda nima boʻlgan, mana necha yildan biri oʻsha loyiha amalga oshirilib, mana oxirgi 2 yil Ichida mana biz mana xudo xohlasa yil yakuniga qarab, toʻliq 6-7 million abonentni АСКУЭ tizimiga ulaymiz. Yaʼni birinchi oʻrinda hisob-kitob qilamiz. Keyin infrastruktura, bu narsa mavjud boʻlmay turib aholidan yo isteʼmolchidan bu narsani talab qilish biroz notoʻgʻri deb oʻylayman. Siz ham mana iqtisodchisiz, agar tadbirkorlar bilan gaplashsangiz qars ikki qoʻldan chiqadi, biz nimadir qilib berishimiz kerak, keyin ulardan shu narsani soʻrasak boʻladi.
Hoshimov: Tushunarli. Oʻzi men strategiyani oʻqigandim, va bir ikkita qarorlarni oʻqidim. Oʻshanda Oʻzbekistonda elektr energiya sohasida generatsiyani xususiylashtiramiz balki yetkazib berish ham, oxirgi isteʼmolchiga yetkazib berishni ham xususiylashtiramiz. Lekin oʻsha generatsiyadan isteʼmolchiga yetkazib berishni davlat oʻzida qoldiradi vabu maqsadga muvofiq, chunki u yerda qandaydir tabiiy monopoliya bor, yana bitta elektr anaqa qurish qimmatga tushadi. Shu nuqtai nazardan mana agar atom elektrostansiyasi qurilsa, bu ana davlat generatsiyasi boʻladi-ku. Yaʼni umuman xususiy boʻlib qolmaydi.
Mirzamahmudov: Toʻppa-toʻgʻri. Mana olib borilayotgan islohotlarni mana juda haqiqatdan sinchkovlik bilan koʻrib borarkansiz. Haqiqatda energetika tizimida shunday mexanizm qilindiki, generatsiya alohida qilindi. Milliy elektr tarmoqlari bu magistral tarmoqlar hisoblanadi yuqori kuchlanishli. Hududiy elektr tarmoqlari bu past kuchlanishli isteʼmolchiga yetkazib berish. Endi bu yerda milliy elektr tarmoqlari deyilgani toʻppa-toʻgʻri davlat tasarrufida qoladigan. Bu nimaga? Avvalambor davlatlar aro tranzit, import eksport bilan bogʻliq, bizni mana bu umumiy tizimimizni boshqarish boʻlgani uchun davlat tasarrufida qolishi kerak boʻlgan tizim boʻldi. Shu narsaki ertaga generatsiya xususiylashtirilganidan keyin, davlat tarafidan kafolatli sotib olinishi nazorat qila oladigan organ boʻladi. Generatsiyada hammasini ham xususiylashtirmaymiz. Davlatni ulushi bari bir davlat ulushidagi yoki oʻsha davlat ishtirokidagi davlat qandaydir korxona ishtirokidagi generatsiya bari bir qolishi kerak. Bari bir maʼlum bir energiya balansi saqlanib qolishi kerak. Va elektr yetkazib berish past kuchlanishli bu yerda hozirda davlat tashkiloti boʻlgani bilan asta sekin xususiy operatorlarga berish koʻzda tutilgan. Bu boʻyicha ishlar amalga oshirilyapti, yaʼni ishlanyapti, muhokama qilinyapti. Mana Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki boshqa ekspertlarni berishgan. 10 ga yaqin xorijiyekspertlar 10 ga yaqin qilinayotgan ishlar, reformalarni oʻrganishyapti, tavsiyalar berishyapti. Yaʼni ishlar ketayapti. Endi nimaga atom generatsiyasi davlatniki boʻlib qolishi kerak? Birinchidan, biz qonun ishlab chiqarishimizda jahon tajribasini oʻrganilganda, bu MGT xabaringiz bor, xalqaro atom energetikasidagi xalqaro tashkilot. Uning oʻz tavsiyalari, uning oʻzini qandaydir yoʻriqnomalari mavjud. Ulaning eng asosiy yoʻriqnomalaridan biri atom energetikasini rivojlantirilayotganda bu yerda davlatni, endi Amerikada oʻqiysiz ishlaysiz, yaʼni “commitment” yaʼni davlatning ishtiroki. Davlat bu soha chunki toʻgʻri generatsiya…
Hoshimov: Kafolati desa ham boʻladi.
Mirzamahmudov: Ha davlatni kafolati, kafolati, ishtiroki boʻlish shartligi endi bunda loyiha avvalambor xavfsizlik bilan bogʻliq. Chunki xususiy operator davlat taʼminlab beradigan darajada kafolatni, yaʼni xalqaro ham jamiyat oldida javob beriladigan kafolatni xususiy operator taʼminlab bera olmaydi. Shuning uchun ham atom generatsiyasi albatta davlatniki boʻlib qolishi shartli. Biz qonunda koʻzda tutgan qonunni muhokamasini oʻsha barcha tashkilotlarda, barcha palata, Oliy majlisning ikkita palatasida shuning muhokamasida hamma toʻliq qoʻllab quvvatladi.
Hoshimov: Generatsiya haqida yana bir oxirgi savol. Men xususiylashtirish haqida oʻqiganimda ,manda fikr qanaqa ediki, agar hamma oʻyinchilar generatsiyada xususiy boʻlsa, ular sogʻlom raqobat orqali qandaydir muvozanat narxga kelamiz. Lekin generatsiyaning katta qismi davlatda qolib ketsa, ixtiyoriy bozorda albatta bilamiz kimda ulush katta boʻlsa oʻsha narxni qoʻyadi. Iqtisodiy adabiyotda monopoliya desa ham boʻladi qanaqadir maʼnoda. Shuning uchunagar davlatning ulushi katta boʻlib qolsa oʻsha generatsiya bozorida raqobat sustlashib qolishiga olib kelishi mumkinmi? Nima deb oʻylaysiz?
Mirzamahmudov: Bu endi bilasizmi, davlatni ulushi katta boʻlib qolmaydi. Bizni hisoblarimizga koʻra yangi quriladigan issiqlik elektr energiya stansiyalari, nafaqat issiqlik elektr energiya stansiyalari umuman quyosh, shamol energetikasidagi barcha quvvatlar faqatgina davlat xususiy sherikchiligi asosida amalga oshiriladi. Bizni hisob-kitoblarga koʻra shu 30-yillarga borib, mustaqil xususiy elektr energiya generatsiyasi ishtiroki 50% dan yuqori boʻladi. Bu birinchidan nimaga bizni raqobatga undaydi, chunki bu yangi quriladigan yangi stansiyalar, yangi generatsiyalareng zamonaviy yangi texnologiyalarni qoʻllash natijasida biz majbur boʻlamiz, eski stansiyalarimizni yo toʻxtatib yangisini qurish yo modernizatsiya qilish. Yaʼni bu bizni qayta kuchliroq raqobat qilishga olib keladi deb oʻylayman.
Hoshimov: Rahmat. Endi bitta ssenariy tasavvur qilaylik. Masalan 2030-yilda shu generatsiyani qaysidir qismi xususiy va oʻsha generatsiyada elektr energiyani narxi bozor – talab va taklif orqali belgilanyapti. Deylik neft ningnarxi tushib ketdi, xuddi yaqinda tushgandek. Shunda elektr energiyani narxi oʻzingiz aytganingizdek tushadi, toʻgʻrimi? Chunki uglevodorodlarning narxi oʻynaganligi sari elektr energiyani narxi tabiiyki oʻzgaradi. Shunaqa boʻlishi mumkin-ki, gaz shu darajada arzon boʻladiki ularning generatsiyasi atom generatsiyasidan arzon boʻlib qoladi masalan. Shunday paytda, atom elektr stansiyasi davlatniki boʻlganda berilgan narxda sotadimi yoki “рентабельность” nuqtasida sotiladimi? Yaʼni qanaqa qilib mana shunaqa narsalar nima deydi…
Mirzamahmudov: Bilasizmi, bu 30-yilda bozor qanday boʻlishini hech kim bila olmaydi. Lekin biz hamma “negative” ssenariylarni ham koʻzda tutganmiz. Yaʼni oʻsha juda ham past tariflarda. Endi past tariflar aytganingizdek juda tushsa bir yil boʻlar ikki yil boʻlar, haligi bu neft gazni haligisi mana “цикл”da doim. Yaʼni hamma shu “цикл”larni inobatga olgan holda endi agarda bozor oʻsha vaqtda shuni talab qilsa, bozordagi narxni sotadi yaʼni u aytaylik oʻsha paytda elektr energiya narxi 3 sent boʻlsa-da biz bunda tannarx 5 sentmi, 4 sentmi albatta osha 3 sentda sotib, lekin endi zarariga boʻlsa ham endi maʼlum vaqt. Endi bu 60 yil, 40 yilda atom elektr stansiyasi oʻzini toʻliq amortizatsiyasini oqlaydi. Yaʼni keyingi 20 yilgi hayot haligi “жизненный цикл” deydi-kuб ishlash muddatida tekinga, haligi juda yuqori samarada ishlaydi. Shuning uchun atom energetikasi bu narsalarni qoplash nima desa boʻladi haligi ehtimol haligisi yuqoriroq, yaʼni barqarorroq. Bu hamma ssenariylar rejalashtirilgan modelda.
Hoshimov: Man bir joyda oʻqidim, bunday soʻz aytildi-ki atom elektr stansiyasiga kelgan har bir dollar 5-6 barobar boʻlib qaytadi deyilgan. Shu fikrga qoʻshilasizmi?
Mirzamahmudov: Albatta qoʻshilaman. Mana oʻsha Fransiyani bekorga aytib bermadim. Mana Fransiya misolida shuni, toʻgʻri biz… qandoq qaytadi? Birinchidan, qurilish jarayonida juda katta ish kuchi qurilishda ishtirok etishi. Qurilish jarayonida haligi juda koʻp qoʻshma “смежные отрасли” deyiladi, boshqa tarmoqlarning qurilish jarayonida ishtiroki. Bu qurilish materiallari, bu kabel mahsulotlari, Oʻzbekistonda hozirgi kundagi mavjud ishlab chiqarishlarni aytyapman. A bundan tashqari biz hozirdan shu savdo, oziq-ovqat, servis… yaʼni bu qurilish jarayonidagi. Bundan tashqari, stansiya ishga tushgandan keyin atrofida nimalar boʻladi? Ishchilar oilasi boʻladi, maktab, bogʻcha…
Hoshimov: Ha, shahar boʻladi.
Mirzamahmudov: Sport inshootlari, savdo, boshqa haligi dam olish haligilar. Hamma shunaqa haligilar ketadi. Yaʼni ularga doimiy ishlash uchun ham qandaydir kiyim-kechak kerak, boshqasi kerak. Yaʼni bir, bu bir-biriga ulanib ketadi, yaʼni bitta zavod orqasidan, oʻsha stansiya orqasidan qolgan tarmoqlarning rivojlanishi, bu qurilish jarayonida ham, ekspluatatsiya jarayonida ham. Transport tashkilotlari ishlaydi, logistika masalalari bilan. Endi oʻzingiz tasavvur qilishingiz mumkin. Bundan tashqari endi biz shunday haligi qildik-ki, stansiyani qurishda foydalanilgan xomashyo, foydalaniladigan texnologik uskunalar. Toʻgʻri reaktorni yoki para-generator turbinani mahalliylashtirish iloji yoʻq. Endi bular bir martalik qilinadigan juda katta investitsiya talab qiladigan loyihalar. Lekin, oʻsha kabel mahsuloti, yoki oʻsha doimiy ishlatiladigan qandaydir elektr “прибор“ va boshqasini hozirdan olib yoki oʻsha metall MetKombinatimizbor Bekobodda, yoki qolgan xususiylar koʻpaydi. Hozirdan biz oʻsha Oʻzbekistondagi barcha tashkilotlarga roʻyxatni tuzib berdikki, talabnomasigacha berdik. Nimalar bizda ishlab chiqariladi yoki nima ishlab chiqarsa boʻladi, shu talabdan kelib chiqqan holda. Bu yana qoʻshimcha turtki beradi qolgan sanoat – kichik, yirikning ishlab chiqarishiga.
Hoshimov: Tushunarli. Yaʼni siz 1 dollar tiksa 5-6 barobar boʻlib qaytadi deganingizda, bevosita buxgalterlik nuqtai nazaridan emas, butun mamlakat miqyosida gapirilgan gap boʻldi. Yaʼni bilvosita deyiladimi?
Mirzamahmudov: Endi albatta, bu nafaqat koʻpchilik atom elektro stansiyasi boʻladimi, nimaga ishlab chiqarishganimaga investitsiya jalb qilinadi? Oʻsha investitsiya jalb qilinadiki, oʻsha investitsiya natijasida qolgan tarmoqlarning ham rivojlanishiga olib keladi. Qolgan narsalar ham… bu haqiqatda bilvosita hisob kitob qilish kerak. Endi men iqtisodchi emasman siz iqtisodchisiz, endi buni haligi iqtisodiy, davlat miqyosidagi masshtab deyiladi, miqyosida kengroq hisobga olishimiz kerak deb oʻylayman.
Hoshimov: Ha toʻgʻri. Endi bu savolni berishim kerak edi. Shu atom elektr stansiyasining qurilishi bizga qanchaga tushadi? Men ikkita gap koʻrdim, birinchisi janob Ushakov gaplari 11 milliard deb aytganlar. Keyin esa Rossiya Akkuyuda, yaʼni Turkiya respublikasida atom elektr stansiya qurgan va u 20 milliard dollarga tushgan. Oʻzbekistonda qurilayotgan narsa taxminan mana shu ikkita raqamni oʻrtasidami? Qanaqa…
Mirzamahmudov: Yoʻq. Birinchidan, endi u Ushakov siyosiy figura, endi men aytgan gaplariga “коммертария“ bera olmayman. Avvalambor, biz bu borada muzokaralar olib boryapmiz. Muzokaralarni olib borishda ham albatta milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda, har bir senti, har bir narsani chuqur tahlil qilgan holda nafaqat oʻzimiz, endi biz buni har bir hisob-kitob asoslangan yoki asoslanmaganligini xalqaro ekspertlar, xalqaro oʻsha dunyog amashhur “engineering” sohasidagi ekspertlarni jalb qilganmiz Chexiyadan, Fransiyadan, Angliyada “WorleyParsons” kompaniyasining Bolgariyadagi mutaxassislari ishlayapti. Endi narx bu, birorta atom elektr stansiyasining narxini ochiq manbada hozirgacha topolmadim, toʻgʻrisi ancha tahlil bilan shugʻullandik. Bu tijorat siri hisoblanadi. Bu aytilgan raqamlar hammasi taxminiy hisoblanadi. Albatta u 11 milliard boʻlmaydi, bundan… bunga… u darajaga yetmaydigan qilib ishlayapmiz. Haligi muzokaralar olib boryapmiz, bu bir. Ikkinchidan Turkiyadagi Akkuyu ni yaratilgan narxi 4 ta blok. Bizda 2 ta blok boʻlsa, Turkiyadagi aytilgan narx 4 ta blokniki va Turkiya boʻyicha ham biz turk kompaniyalari“RusAtom” bilan ishlagan, biron bir yerda qanday narxga tushishi hech hisob-kitobi…
Hoshimov: Ochiqlanmagan.
Mirzamahmudov: Topish qiyin. Shuning uchun bu bilasizmi, bir narsani ishontirib aytmoqchimanki prezidentimiz qarorlariga koʻra maxsus komissiya, hukumat komissiyasi, yaʼni ishchi guruh tuzilgan. Nafaqat biz mana xalqaro ekspertlarni hammasini jalb qilgan, balki bu muzokaralar jarayoni natijasi bilan shu komissiyaga olib kirilib, har bir bosqichi, har bir uskuna, haligi endi maʼlum bir darajagacha tahlilini qilgan holda narxini ekspertiza qilib keyingina shartnoma imzolangan. Yaʼni loyiha nimaga iqtisodiy? Har qanday narxdagi “проект”, bizga bu iqtisodiy samara beradigan loyiha boʻlishi kerak. Biz moliya vazirligi bilan birgalikda loyihaning moliyaviy modelini, oʻsha 60 yillik hayot “цикл”ini hammasi hisob-kitoblarini hammasini amalga oshiryapmiz. Lekin endi toʻgʻri aytishim kerak hozirgi kundagi muhokama qilinayotgan narxni oshkora qilolmayman.
Hoshimov: Masalan, oʻsha “контракт” imzolangandan keyin-chi, narxlar ochiqlanadimi? Yoʻq bu ham “confidential” boʻlib, ochiqlanmaydimi?
Mirzamahmudov: Endi bir narsani ishontirib aytamanki, agar oʻsha kelishilgan taqdirda ham bu milliy manfaatimizga, oʻsha iqtisodiyotimizga naf keltiradigan narxda, maqbul narxda loyiha boʻladi, Xudo xohlasa.
Hoshimov: Tushunarli. Lekin, men nimaga bu savolga qiziqdim, yaʼni qaysi mablagʻlar hisobiga moliyalashtirish rejalashtirilgan? Yaʼni narxda emas misol uchun.
Mirzamahmudov: Loyihaga biz oʻsha hukumatlar aro kelishuv imzolanganda, Rossiya tarafi majburiyat olgan. Hukumatlar aro imtiyozli kredit berish, yaʼni Rossiya tarafidan imtiyozli kredit berilishi koʻzda tutilgan. Lekin hozir biz buni tahlil qilgan, biz stansiyani tahlil qilganimizda, endi bilasizmi atom energetikasi dunyodagi barcha ishlab chiqaruvchilar, foydalanuvchilar, operatorlar juda bir-biri bilan bogʻliq – fikr almashadi, texnologiyalarini, boshqasini – yaʼni bu hamkorlik juda yaxshi. U siyosiy narsalarni chetga olib qoʻygan, davlatlar orasidagi narsani umuman inobatga olmagan holda. Shuni inobatga olib bizda shunday ehtimol borki turli boshqa davlatlardan ham uskunalar olib kelish. Bu kuni kecha Vengriya bilan gaplashdik, Fransiyaga bordik turbinalarni koʻrdik. Ularni boshqarish tizimlari, bu avtomatizatsiyalangan, boshqacha tizim. Agarda boshqa davlatlarni qandaydir uskunasi, qandaydir texnologik uskunalari boshqa narsasidan foydalaniladigan boʻlsa, oʻsha davlatlarning ekspert-kredit agentliklari ham agarda oʻsha atom stansiyasida oʻsha kompaniyalari ishtirok etsa, yaʼni mahsulotini yetkazishda, ular ham kredit, oʻzining imtiyozli kredit berishni mana kecha janob Szijjártó ham aytdiki Vengriyani EXIM banki kredit berishga tayyor. Fransiyaning moliyaviy institutlari ular bizni haligi qildiki, kredit berishga tayyor. Yaʼni bu yerda asosiy mablagʻ Rossiya tarafidan jalb qilinadigan kredit boʻlsa, “content” yaʼni loyihani tarkibiga qarab ehtimol borki, boshqa moliyaviy institutlar bilan ham, xalqaro moliyaviy institutlar bilan ham ishlash nazarda tutilishi mumkin.
Hoshimov: Men bilaman, siz muhandissiz. Va masalan matematika ham… men matematikada oʻqiganman oʻzi universitetda. Shuning uchun masalan, bir ikkita fikrlarim bor. Qanchalik toʻgʻr- notoʻgʻriligi bilan siz bilan maslahat qilmoqchi edim. Odatda iqtisodiy qarorlar qabul qilinayotganda, matematikada bor gap matematik kutilma deyiladi — “мат ожидание” deyiladi rus tilida, oʻshani hisoblashadi. Shu matematik kutilmani hisobga olganda, keling atom elektrostansiyaning risklari haqida gaplashamiz. Yaʼni qanaqa maʼnoda? Masalan 99.9%da hammasi yaxshi boʻladi, deylik biz bundan foyda olamiz. Iqtisodiy foyda. Qandaydir kichkina foiz bilan deylik yomon narsa boʻlib qolishi mumkin, masalan. Endi bu modelda Xudo koʻrsatmasin albatta. Mana shu foizlar qanday taqsimlangan, va yomon ssenariy boʻlgan taqdirda, u yomon ssenariy nimadan tashkil topgan? Masalan, Fokusimadek yomon ssenariy bor, Chernobildek yomon ssenariy bor. Shulari aytib berasizmi? Chunki odamlar menimcha tushunishim boʻyicha, aynan mana shu masala tushunish boʻyicha juda ham qiynayapti hozirgi jamiyatni deb oʻylayman.
Mirzamahmudov: Endi “базовый” haligi nima desam “химия”, ikkinchisi bakalavr “химия” boʻlsa, magistratura neft-gaz. Shuning uchun endi mana siz aytayotgan narsa “probability” deydi-ku, ehtimollar haliginisi, yaʼni…
Hoshimov: Ha ehtimollar.
Mirzamahmudov: Yaʼni ssenariylarning “моделирование”si.
Hoshimov: Toʻgʻri.
Mirzamahmudov: Bir narsani aytish kerak-ki atom elektrostansiyasini endi bu bizga ham yangilik boʻldi. Birinchidan tahlil qilib butun dunyo Fukusimada nima boʻlgan, Chernobilda nima boʻlgan. Albatta bu achinarli boʻlsa ham dars boʻlganki, shu xatolarni takrorlamaslik endi shu ehtimollik nazariyasi barchasi biz tanlagan texnologiyada koʻzda tutilgan, yaʼni aytiladiki “проектная авария” deyiladi, “запроектная авария”. “Запроектная авария” siz aytgandek kutilmagan 99.9% dan keyingi boʻlishi mumkin boʻlgan 0.001da boʻlishi mumkin boʻlgan 10-6 darajasidagi ehtimollik narsasini ham inobatga olingan. Yaʼni nima boʻlishi mumkin, oʻsha eng avvalambor barcha jarayon reaktorda hosil boʻladi. Reaktorning ichida issiqlik yaʼni oʻsha uran yadrosiga zarra tegishi natijasida ajraladigan, yaʼni neytronlarning harakatlanishi hisobiga ajraladigan issiqlik suvni qizdiradi, suvdan bugʻ hosil boʻladi va bugʻ turbinani aylantiradi. Barcha yaʼni boshqa qurilmalarda, stansiyalarda, boshqa texnologiyalarda boʻladigan narsa. U yerdagi hamma holatlar aniq. Demak, asosiy urgʻu bu reaktor. Birinchidan, bir necha bosqich himoyasi koʻzda tutilgan, yaʼni hozirgacha boʻlgan yoki boʻlishi mumkin boʻlgan narsalarni oldini olish. Ikkinchidan, “нечеловеческий фактор” deyiladi-ku, inson omilisiz hosil boʻlishi mumkin boʻlgan har xil haligi oʻsha reaktorni oʻzida 4 xil toʻsiq bor, texnologik jihatdan “описание”sini man sizga tashlab beraman, endi sizda raqamlar boʻlishi uchun. Yaʼni bu bir necha ishga ulangan. Oʻsha birinchi uran tabletkalarini taxlanishi, yigʻmasi, yigʻmani keyin oʻsha “сборка” deyiladi, “сборка“ dan reaktorga solinishi, reaktorning oʻzini himoya qobigʻi, reaktorning ustidagi korpusda 2 ta betonlik 2 metrgacha boʻlgan beton qoplama, yaʼni “армированный бетон” deydi. Bu eng avvalo barcha narsalarni ahamiyatga olib, haligi “летательный аппарат” deyiladi. “Летательный”mi, boshqami qandaydir narsani kelib urish natijasida, yaʼni urilishi natijasida reaktorga ziyon keltirishi mumkin boʻlgan, yaʼni oʻsha blokka. Oʻsha narsalarni hammasini inobatgaolgan holda, tabii- notabiiy, fizik taʼsir qilishi mumkin boʻlgan hamma omillar inobatga olingan. Barcha holatlar haligieng 10-6 darajasidagi, yaʼni bir necha millionlik ehtimol boʻlgan taqdirda bu reaktorning erishi, reaktorning erishi natijasida bu massa pastga tushadi. Endi massadan radioaktiv modda ajralib chiqadi. Buning uchun reaktor qobigʻida qoʻshimcha ravishda “ловушка расплава” degan moslama bor. Bu nimaga 3+ “поколение” deyiladi? Mana 3-“поколение“ barchasi tizim boʻlsa, 3+ da “ловушка расплава” bor. Bu hozir butun dunyoda qoʻllanilayotgan, yangi quriladigan stansiyalarda qoʻllanilayotgan texnologiya. Men Fransiyaga borganimizda, qurilayotgan, Fransiyani qurilayotgan stansiyasida ham koʻrdik-ki, ularda oʻsha qobiq, qurilayotgan narsasigacha koʻrsatishdi. Rossiya texnologiyasida ham oʻsha “ловушка расплава”, yaʼni erigan maxsus modda radioaktiv “ловушка расплава“ga tushib, maxsus qorishma qotib umuman haligi cheklov qoʻyiladi. Yaʼni kimdir kelib, haligi ertaklarda dev deymiz-u, dev kelibturib, stansiyalarni yer bilan yaksonlaganda ham oʻsha “ловушка расплава“ga tushadi. Yaʼni umuman tashqariga ziyon yetkazish ehtimoli oldini olingan. Bu haligi qolgan xavfsizlik himoyalari, haligi sovitish tizimlari inson omilisiz 72 soat ishlashi, haligi vodorod hosil boʻlganda vodorodni tashqariga chiqarib yuborishi. Yaʼni Fukusimada, haligilarda koʻp, haligi Fukusimada ham aslida stansiya oʻzi portlamagan, sirkoniyga suv parlarining tegishi natijasida, vodorodajratmasi havoda yigʻilib qolib, vodorod aralashmasi portlashi natijasida portlash boʻlgan asosiy sabab. Yaʼni, bu barcha omillarni inobatga olgan, yaʼni mumkin va mumkin boʻlmagan holatlarni shu siz aytgandek inobatga olgan texnologiya.
Hoshimov: Tushunarli. Yaʼni siz aytyapsizki, yomon yaʼni eng yomon taqdirda ham, yaʼni 10-6 bu degani 1/(1 000 000) ehtimoli bilan ham boʻlgan, masalan qandaydir dev ssenariysini oʻylasak ham, bizda qandaydir sugʻurtamiz bor bunga nisbatan toʻgʻrimi, man tushunishim boʻyicha?
Mirzamahmudov: Bir kishi aytdiki, bir bloger bilan suhbatlashib, gaplashganimda shu narsani tushuntirganimda, yoʻq deydi, man deydi… hammasini tushuntirganimdan keyin ham… Endi toʻgʻri baʼzilarni ishontirish qiyin. Endi men aytdim “Oʻzingiz yasharmidingiz?” dedim, “Borib oʻsha yerda yashayman” dedi. Yaʼni oila aʼzolari bilan. Endi oʻsha narsaga haqiqatdan man fizik boʻlmagan holda shu oʻrganib, tahlil qilib Chernobilda nima boʻlgan, Fukusimada nima boʻlgan, Amerikani “Tree Island”da nima boʻlgan, hammasini tahlil qilib shu narsaga narsaga nima desa boʻladi 100% emas 200, 1000% amin boʻlib shu narsani xotirjamlik bilan ishontirib aytdimki, bemalol borib yashayman. Hech haliginisi yoʻq. Texnologiya xavfsizligiga, yaʼni texnologiya xavfsizligiga ishonchim komil.
Hoshimov: Joʻrabek aka, bir narsa haqida… Man iqtisodchiman, iqtisodchilar odamlarni harakatlari va ishonchlari haqida ham koʻp fikrlashadi va “риск” haqida odamlarda doim notoʻgʻri fikri bor. Masalan, inson oʻz hayotida eng riskli qiladigan ishi bu mashinada yurish, masalan mashinada oʻlim darajasi ehtimoli qurol koʻtarib yurish darajasi ehtimolidan koʻra, nima deydi, balandroq. Yoki masalan AQShda bir qiziq kitob bor “Freakonomics” degan, oʻsha aytgandiki agar bitta bola kelib ota-onasiga aytsa “Mening oʻrtogʻimni uyida qurol bor” desa, ota-onasi u bolani hech qachon oʻrtogʻining uyga borishga ruxsat bermaydi. Chunki qurol bor, endi ehtimoli katta. Lekin oʻsha oʻrtogʻining uyida basseyn bor desa, “нормал" qaraydi. Lekin bolalar aslida basseynda koʻproq choʻkib oʻladi qurolda oʻlgandan koʻra. Yaʼni, odamlar risklarni notoʻgʻri qabul qiladi. Lekin shu bilan birga masalan, Germaniyada boʻlayotgan narsalarni men oʻzim oʻqidim, qanaqa boʻlyapti-ki, mana shu ehtimoli kam, lekin boʻlsa juda kulfatli narsalardan qoʻrqib qochishi odamlarni. Masalan bir xillar samolyotda uchishdan qoʻrqadi, vaholangki samolyot mashinadan koʻra xavfsizroq transport. Lekin shunday odamlar bor samolyotdan qoʻrqadigan. Shu nuqtai nazardan, Germaniyada qilinayotgan ishni xato deb oʻylaysizmi?
Mirzamahmudov: Bilasizmi, hozir juda toʻgʻri gap gapirdingiz, samolyotdan qoʻrqib, samolyotda uchmaydiganlar. Lekin butun dunyo hamma foydalanyapti-ku samolyotdan, toʻgʻrimi? Yoki boshqa vositalardan. Bir narsa, Germaniya zarari koʻp deb yopib lekin shuning bilan birgalikda koʻmir stansiyasidan foydalaniladi. Koʻmir stansiyasidan hosil boʻladigan radioaktiv moddalar, zararli chiqindilar…
Hoshimov: Ekologiyaga zarar-a. Masalan havoga.
Mirzamahmudov: Oxir oqibat insonlarga keltirayotgan zarari yaʼni shu kasalliklardan oʻlim holati boshqasi koʻproq qayd etiladi. Mana bitta haligi mana respirator, umuman oʻsha oltingugurt zarrachalari dioksidlar bilan chiqarishi hisobiga 36 million tonna is gaz chiqarilishi yaʼni 5% ga ortishi, atom stansiyasi boʻlmasa, respirator yurak qontomir yiliga qoʻshimcha 1100 ta oʻlimga olib kelishi mumkin. Yaʼni bu tarafdan men Germaniya bu boshqa davlat, suvere ndavlat, oʻzini haliginisi bor, lekin haligi bilasizmi, baʼzi davlatlarda bu siyosiy masala boʻlishi mumkin. Amerikada 99 ta reaktor bor, dunyodagi eng koʻp reaktor Amerikada va ular yana qayta rivojlantiryapti. Endi yaqinda boʻsha dilekin Perri degan energetika vazirligi Jeorjia shtatiga qancha mablagʻ ajratib, yangi mini-stansiyalar qurish boʻyicha ishlar olib boryapti, boshqasi. Yaʼni bu sohaga qancha eʼtibor berildi. Endi Germaniya aytdim-ku, Germaniyaning iqtisodiyoti, Germaniyada odamlarning haliginisi… toʻlovchalik qobiliyati koʻproq, elektr energiyaga toʻlash imkoniyati bor. Yaʼni oʻsha vaqt soati kelganda, endi aytyapman-ku 35-40 yevro sent hozirgi bizdagi maʼlumotlarga koʻra, endi 1 kilovatti. Bizda hozir aholimiz 2.9 sent toʻlayapti, tasavvur qiling. Hozirgi kundagi eng arzon oʻsha Masdar kompaniyasi yutib olgan tenderda 2.68 quyosh elektrostansiyasi elektr energiyasi. Bu u yerda generatsiya boʻlayotgan elektr energiya, uni yetkazib kelish, uni insonlarga mana bizni lampochkamizni yoqishga yoki kompyuterimizni yoqishgacha eng kamida 4-4.5 sentga tushadi. Yaʼni demakki endi oʻylash kerak, bu quyosh energiyasi kunduzi bor kechqurun yoʻq. Sanoat korxonasi kechqurun ishlashi kerakmi? Yo kutish kerakmi, yoʻq boʻldi haligi toʻxtatamiz, shamol yoʻq “или” haligi quyosh botdi, boʻldi toʻxtatamiz hammamiz deb. U qanaqa rivojlanish boʻladi? Endi Germaniyada bilasizmi shuni oqibatida juda koʻp sanat korxonalari ziyon koʻryapti. “Simmons”, boshqa uskunalar chiqaradigan hozir ular yaʼni sanoatchilar bilan, ishlab chiqaruvchilar bilan gaplashganingizda ular bu narsadan afsusdaligini, lekin bu koʻproq siyosiy qaror deb aytishadi. Yoki mana Koreyaga bordik. Koreyada ham atom energetikasi juda salmoqli ulushga ega, umuman ularda sanoat yaxshi rivojlangan. Koreyada sanoat bilan bogʻliq boʻlgan, ishlab chiqarish yaʼni iqtisodiyotga bogʻliq boʻlgan odamlar atom energetikasini naqadar zarurligini, chunki nafaqat bu eng yuqori texnologiyaga ega boʻlish, bu insonlarni shu narsada izlanish olib borishi, yangiliklar yaratilishi, boshqa narsalarga olib keladi. Haligi boyagina aytdingiz-ku haligi bilvosita qolgan narsalarini koʻpchilik tushunmayapti. Endi Germaniyani qilgan qarorini biz “комментария“ berolmaymiz, u mustaqil davlat endi, dunyodagi eng kuchli iqtisodiyotlardan biri, eksporti… Lekin biz tahlillarimiz, endi analizlarimizga qaraganda, sanoatiga bu juda taʼsir qilyapti. Yana bir narsani inobatga olish kerak-ki, eʼtibor beradigan boʻlsangiz, ular stansiyalarni yopamiz, deb sekin amalga oshirish rejasi sekin choʻzdirildi, shu hammasini inobatga olib. Ikkinchidan, bular toʻxtatayotgan stansiyalar ishlash resursini ishlab boʻlgan, oʻsha 30 yil 40 yil ishlagan stansiyalar. Yaʼni foydalanilgan. Chunki oldingi texnologiyadagi stansiyalar 30-40 yil ishlagan boʻlsa, yana qoʻshimcha 10 yo 20 yigirma yilga uzaytirish imkoniyati bor, “просто” uzaytirmadi. Oʻzini resursini ishlab boʻldi, shularni toʻxtatishdi.
Hoshimov: Tushunarli. Bizda elektrostansiya ochilgan taqdirda, ekspluatatsiyani oʻzbekistonliklar qiladimi yoki aniqlanadimi?
Mirzamahmudov: 100% stansiya oʻzimizniki boʻladi. Bu juda ham oʻrinli savol deb oʻylayman. Bilasizmi shuni sifatli taʼminlash maqsadida mana 2018-yl 19-iyulda atom, OʻzAtom agentligi tashkil qilish boʻyicha prezidentimiz farmonlari, qarorlari qabul qilingan boʻlsa, 20-iyul kuni oʻsha Oʻzbekistonda Moskva muhandislik, fizika muhandislik instituti, MFI deydi, dunyoda juda mashhur, Rossiyadagi birinchi 3 talikka kiradigan yaxshi oliy taʼlim muassasalaridan biri, shuni filialini ochish boʻyicha qarorlar qabul qilindi. Hozir u filial ochilib ishlayapti, birinchi 100ta talaba oʻqiyapti. Bundan tashqari Moskvaga yuborganmiz, mana oʻsha 1-yildanoq yuborib oʻsha RusAtom kvotasi boʻyicha. Hozir 145ga yaqin talaba oʻqiyotgan boʻlsa, bu yil 14ta magistrantimiz bitirib kelayapti. Hammasi bizni tizimga, oʻsha MFI filialida taʼlim berishiga, Fanlar Akademiyasida ishlashga, boshqa energetika tizimlariga jalb qilib, biz operatorlarni hozirdan tayyorlamoqchimiz. Qanday tayyorlamoqchimiz? Bular hozir mana shu loyiha qidiruv ishlarivmaydonchada olib borilyapti. “Контракт” muzokarasi ketyapti. Loyihalash ishlarida birinchi bosqichdan ishtirok etadi, yaʼni birinchi bosqichdan ishtirok etib, bular xodimlarni biz oʻsha stansiya qurilishiga stansiyani operatorlari sifatida tarbiyalab yetishtirmoqchimiz. Shu reja tuzilgan, shu boʻyicha ishlar amalga oshirilyapti. Yaʼni 100% oʻzimiznikilar boʻladi. Endi albatta, birinchi ishga tushirish bosqichida oʻsha bosh pudratchi sifatida “RusAtom” vakillari boʻladi, lekin toʻliq masʼuliyat oʻzimizda. Yaʼni jahon tajribasidan ham kelib chiqqan holda, xalqaro shartnomalarga asosan ham bu masʼuliyat oʻzimizda boʻlishi kerak.
Hoshimov: Tushunarli. Rahmat. Biz hozir texnologik risklar haqida gaplashdik, endi siyosiy risklar haqida ham bir soʻray degandim. Bundan bir necha yil oldin, menimcha 10 yilcha oldin Eronda stansiya qurmoqchi boʻlishgan va uranni boyitilmoqchi boʻlishgan va ular katta bir siyosiy muammolarga olib keldi desak boʻladi masalan. Siz mendan yaxshi bilsangiz kerak bu masalalarni. Bizda ham bu muammolar boʻlmasligi uchun nimalar qilyapmiz, yaʼni uranni oʻzimiz boyitmaymizmi? Shu 235-238-raqamlar haqida aytib bersangiz.
Mirzamahmudov: Birinchidan, biz uranni hozirgi kunda ishlab chiqaramiz va eksport qilamiz. Dunyoda oʻsha birinchi yettitalikka kiramiz uni ishlab chiqarish va sotish boʻyicha. Endi xalqaro majburiyatlarimiz bor. Oʻzbekiston hozirgi kungacha va bundan keyin ham xalqaro majburiyatlarga juda qattiq rioya qiladigan davlat hisoblanadi va shu shartnomaga asosan boyitish bizda koʻzda tutilmagan. Endi lekin biz uranni boyitish emas, urandan atom elektrstansiyasida ishlatiladigan yoqilgʻini, yoqilgʻi “топливные компоненты” deyiladigan yoqilgʻini lokalizatsiya qilish boʻyicha muzokaralar olib boryapmiz. Endi buni oʻzini maʼlum bir iqtisodiy samarasi bor, chunki davlatlar maʼlum bir bloklar boʻlgandan keyin maʼlum bir soni boʻlgandan keyingina shu narsani lokalizatsiya qilsa oʻzini iqtisodiy samarasini beradi. Shuning uchun bu keyingi bosqichlarda muhokama qilinadigan narsa lekin biz uranimizni, oʻzimizda ishlab chiqariladigan uranni oʻsha tegishli yoqilgʻi ishlab chiqaradigan korxonalar bilan shartnoma qilgan holda hozir shu muzokaralarni olib boryapmiz, hozir shartnoma ham imzolanishi kerak. Bizga yetkazib berish boʻyicha shunday shartnoma qilmoqchimiz. Yana bir muhim jihati xalqaro majburiyatlar deganimiz, biz shu qaror qabul qilingan birinchi kundan MGT bilan juda hamkorlikni nima desa boʻladi, kuchaytirdik. Oldin alohida shu MGT bilan hamkorlik boʻyicha Vena shahridagi elchixonamizda bir maxsus vakolat, yaʼni shtat ochilgan. Biz har yili MGTni Genn konferensiyasiga, mana sentabr oyida boʻladigan Genn konferensiyasiga borilyapti. MGTni mutaxassislari kelib biz qilayotgan har bosqichimizni biz ularga hisobot beramiz har yili. Ham ular bu yerga kelib koʻrib ketishayapti. Hozirgi kungacha biz qilayotgan ishlarni, rejalashtirayotgan ishlarimizni ular toʻliq qoʻllab-quvvatlashdi. Endi toʻliq qoʻllab-quvvatlashi isboti sifatida TISI deydi texnik "cooperation" rejasini ular oʻtgan yili qayta koʻrib chiqib 30% ga rejalarni, haligi amaliy ishlarni koʻpaytirdi. Bu yilni oʻzida mana pandemiya boʻlib qoldi, hozirgacha biz MGT bilan birga akademiyasini oʻtkazmoqchi edik, yaʼni oʻqitish akademiyasi. Ularni oʻzini maxsus missiyalari bor, oʻsha maydonni tanlash, infrastrukturani tayyorlash, umuman institutsional oʻzgarishlar amalga oshirilayotgan narsalarni oʻrganish missiyasi bor. Endi buni biz yil oxiriga koʻchirdik, Xudo xohlasa agar pandemiya yengillashib haligi boʻlsa keladi. Yaʼni biz hamma qilayotgan ishimizni, har bir rejalashtirgan ishimizni MGT bilan kelishilgan holda, MGTga koʻrsatgan, ogohlantirgan holda amalga oshiramiz.
Hoshimov: Rahmat. Yana siyosiy nuqtai nazardan savol bermoqchi edim. Nima uchun biz Rossiyani, "RusAtom"ni tanladik? Bu narsada qandaydir tender boʻldimi yoki… qanday qilib bu qarorga kelganingiz haqida aytib berolasizmi?
Mirzamahmudov: Bilasizmi, haqiqatdan juda koʻp uchraydigan savol… nimaga bu, nimaga u… Endi buni tanlashdajuda koʻp tahlil qilindi, chuqur tahlil qilindi. Oʻzi kim bor dunyoda atom stansiyalarini quroladigan? Rossiya, Amerika, Fransiya, Koreya, Xitoy. Endi Xitoy bu sohada yangi, oʻzida qurilyapti. Xitoyni oʻzida Rossiya borib qurayapti, haligi borib, Fransuzlar borib qurayapti, boshqasi. Amerikada quradigan kompaniya endi bankrotga uchragan, "Westing House". Endi hozir qayta sekin ular tiklab nima qilmoqchi. Maʼlum bir vaqt bu narsaga eʼtibor bermagani uchun, endi ularda mana hozir siyosiy darajada oʻsha “экспортное финансирование” deyiladi, boshqasi haligi qilib harakat qilishyapti. Amerika yoki Fransiya bilan agarda ular bilan ishlaydigan boʻlsangiz, ular bilan hukumatlararo darajasidagi, yaʼni oʻsha ularning kompaniyasi borib boshqa davlatda qurishi uchun kelishuvning oʻzi bir necha yil oladi. Ular oʻzi tan olishyapti 3 yilgacha faqatgina hukumatlararo kelishuvni kelishish kerak, “процедура” tuzish kerak. Ha unga resursimiz ham boshqasi ham haligi oʻzimizga “позволить” qilolmaymiz deydi-ku, bu birinchidan. Ikkinchidan, texnologiya jihatdan Rossiya oxirgi qurilayotgan stansiyalari Bangladeshda qurilyapti, Belarusiyada yakunlanib, ishga tushirilyapti. Uni koʻrdik. Turkiyada qurilyapti, Misrda qurilyapti, Vengriyada qurilyapti. Vengriyaga ham bordik, koʻrdik. Yaʼni biz Fransiyaga bordik, Koreyaga bordik. Qolgan davlatlarni, qolgan pudratchilarni imkoniyatlarini hammasini oʻrgandik. “Процедура” sini oʻrgandik. Finlyandiyada qurayapti Rossiya, Hindistonda qurayapti. Yaʼni birinchidan sinalgan, narx jihatdan muddat jihatdan haqiqatda kafolatli yetkazib beroladigan texnologiya, haligi davlat kompaniya sifatida “российский” kompaniya. Ikkinchidan mutaxassislarimizni rus tilini, endi xohlaymizmi-xohlamaymizmi Oʻzbekistonda rus tilini juda koʻpchilik bilishi, sonlik bilan haligi qilishi. Endi mana Amerikad aoʻqigan boʻlsangiz, bilasizmi haligi bari bir “технический” tarafdan ayrim bir terminologiyalar, boshqa narsalarni tushunish, uni maʼlum bir darajaga yetkazish juda ogʻir. Atom elektrostansiyasini foydalanishda umuman bu narsada xato qilib boʻlmaydi. Yaʼni har bir nuqta verguligacha, haligi quyib olish kerak, yodlay bilish kerak. Birgina misol, Ukrainaga bordik. Ukrainaga borib oʻrganganimizda, stansiyalarda endi bilasiz Ukraina-Rossiya bilan qancha, nimaligini. Siyosiy barcha haliginisiga qaramasdan birinchidan Rossiyadan yoqilgʻini haligi hali ham oladi oʻzining stansiyalariga, ikkinchidan stansiyada xodimlar ukrain tilida gaplashgani bilan, “инструкция"lari, yozuvlari, tartib-qoidalar hammasi rus tilida. Jurnaldagi registratsiyalar hamma narsa yozuv-chizuv tartibi rus tilida qilingan, bu ikkinchi faktor. Uchinchi faktor, bu albatta imtiyozli kredit berish imkoniyati. Yaʼni bu qolgan davlatlar bilan birinchi mundoq gaplashib olinganda ulardagi bu jarayonning murakkabligi, uzoq vaqt olishi. Chunki biz oʻylaymizki mana shu muddat ham bari bir oʻz rolini oʻynaydi, chunki qancha koʻp muzokara olib borsangiz, qancha koʻp vaqt yoʻqotsangiz bu qoʻshimcha mablagʻ. Oxir oqibat stansiyalar qimmatlashishiga olib keladi. Eng asosiy yana bir sabablardan oʻsha texnologik jihatdan aytganda 3+ "поколение"ni, VVRni tanlangani hozirgi kunda umuman oʻsha biz “решение" qabul qilgan payt, sinalgan, ishga tushirilgan va ishlayotgan texnologiya faqatgina Rossiyada bor edi. Endi mana oʻtgan yili Xitoyda fransuzlar ishga tushirdi, haligi VVR 3+ поколение, APR 1600 mi shunaqa quvvatli. Yaʼni atom stansiyasi qurilishida “референтность” deydi. Shu texnologiyani qurib, ishga tushirish mavjudligi. Rossiyadagi texnologiyalar nafaqat “российский” oʻsha sifat va xavfsizlik darajasidan sinovdan oʻtgan, Yevropa tarafidan ham oʻtgan, MGT tarafidan. Chunki Finlandiyadagi "регулятор" STUK deyiladi tashkilot, dunyodagi eng kuchli “регулятор" hisoblanadi. Hatto ular shu Rossiya texnologiyasi asosida atom stansiyasi qurishga ruxsat bergan. Vengriyadagi stansiya Paks2 deyiladi. Butun Yevropa xavfsizlik narsalaridan toʻliq haligi oʻtgan, yaʼni Yevropa talablariga asosan, eng asosiy omillar.
Hoshimov: Tushunarli. Yaʼni men bir joyda oʻqigan edim, Rossiyani tanlaganimiz sababi Rossiya tez qilishga rozi boʻldi, qolgan davlatlar rozi boʻlmadi, degan bir fikr oʻqigan edim ommaviy axborot vositalarida. Bu asosiy sabab emas, sabablaridan biri lekin asosiy sabab emas.
Mirzamahmudov: Endi yoʻq. Men sizga aytganimdek, muddat ham asosiy faktorlardan biri. Lekin bitta, nima desa boʻladi, faqat shu omilga asoslanib emas, hamma faktorlarni mundoq taroziga solgandan keyin. Aytdim-ku birinchi suhbatimizni boshida, iqtisodiy samarador loyiha sifatida, iqtisodiy zarur loyiha sifatida koʻrilgan.
Hoshimov: Tushunarli, yaʼni siz bunga qoʻshimcha savol qanday-ki, Rossiya Oʻzbekistonga qandaydir siyosiy bosim oʻtkazishi, qandaydir taʼsir koʻrsatishi ehtimoli past deb baholadingiz-a, buning natijasida?
Mirzamahmudov: Albatta. Bilasizmi, bu qayta hamkorligimizni kuchaytirishi mumkin, boshqa qilishi mumkin. Lekin mana muzokaralarni olib borayapmiz, kerakli vaqtda ular bilan urishamiz, bir-birimizni soʻkamiz, boshqa qilamiz. Endi u juda haligi bir jarayon. Hech bu siyosiy tarafdan bogʻlab qoʻyish degani emas. Men aytdim-ku, mana Ukraina mana hamma bir-biridagi narsasini inobatga olmagan holda ham oʻsha yoqilgʻisini Rossiyadan yetkazadi. Yaʼni atom energetikasi alohida qandaydir bir "community" deydi-ku.
Hoshimov: Dunyo.
Mirzamahmudov: Inoq "community" desa boʻladi. Haligi inoq jamiyat desa boʻladi. Bir kishidagi haligi nima deydisal haligi kimdadir boʻlgan qandaydir xató yoki qandaydir kamchilik haligi butun tarmoqlarga taʼsir qiladi. Shuning bir-biri bilan almashinuv, bir-birini qoʻllab-quvvatlash. Mana biz shu loyihani boshladik degandan keyin, ayta olmayman-ku Yaponiyaga borib tajriba almashyapmiz. Yaponiyaga bordik, Koreyaga bordik, Fransiyaga borib keldik, Amerikaga bordik, Bangladeshga borishdi, Yevropani boshqa davlatlarida. Yaʼni juda ham haligi Fransiyada mana Fransuzlar bilan haligi juda tez haligi koʻp muzokaralar olib boryapmiz. Biz hattoki mana mashhur oʻsha birinchi uchtalikda boʻlgan "engineering" kompaniyalari, "WorleyParsons" edi oldin, hozir "Worley" boʻldi. Oʻsha kompaniya bilan hattoki qoʻshma korxona tuzdik. Yaʼni shu ishlarni oʻzimizda mahalliylashtirish, hozirdan loyiha ilmini, umuman stansiyaning bilimlarini oshirish maqsadida qoʻshma korxona tuzdik. Yaʼni haligi juda ham inoq hamjamiyat. Hattoki eʼtibor bergan boʻlsangiz, Amerika Eronga sanksiyalar qoʻllagan jarayonda ham atom energetikasi shu sanksiyalardan istisno boʻlgan har doim. Endi mana oxirgisida sal boshqa narsa, cheklovni qoʻyilmoqchi-ku, lekin eʼtibor bersangiz hali ham cheklovga qoʻyilmagan. Yaʼni bu boshqa bir haligi. Biz bilasizmi haligi Amerikada maxsus kursda boʻldik MGTda, oʻsha boshqa haligilardan soʻradik texnologiya boshqa jihatdan. Ular ham aytdiki biz qilgan tanlovimiz texnologik jihatdan, hamkorlik jihatdan hech kimda haligi eʼtiroz boʻlgani yoʻq, qoʻllab-quvvatlashgan. Hatto amerikaliklar oʻzi aytganki juda ham “надёжный” deydi-ku, haligi ishonchli hamkor, sifatli qila oladi, imkoniyati bor, haqiqatdan xato qilmagansizlar deb boshqa davlatdagi ekspertlar, MGT, hattoki MGT shu narsani qoʻllab quvvatlagan.
Hoshimov: Rahmat javobingiz uchun va vaqtingiz uchun. Bizda nima deydi, vaqt keragidan ham koʻp olib yuboribman, 1 soat 20 minut taxminan gaplashibmiz. Bizning bugungi mehmonimiz Joʻrabek Mirzamahmudov – Oʻzbekiston energetika vazirining birinchi oʻrinbosari va OʻzAtom agentligi rahbari, direktori. Fikr almashganingiz uchun va fikringizni berganingiz uchun rahmat. Menimcha bizni jamiyatda shunday dolzarb mavzu haqida siz oʻz fikringizni bildirganingiz menimcha juda ham kerak va muhim. Mehmonimiz boʻlganingiz uchun rahmat, haligi nima deydi, hamma yaxshi tilaklarni sizga tilab qolaman.
Mirzamahmudov: Sizga katta rahmat Behzodjon. Umid qilamanki bugungi savollaringizga qoʻldan kelguncha javob berishga harakat qildim va umid qilamanki shu javobdan sizni qandaydir bir ishonchingizni agarda ozgina boʻlsa ham, zarracha boʻlsa ham haligi shubhalaringiz yoʻqolgan boʻlsa men umid qilaman yana bir shunday muhim odamni ishontirgan, koʻndirgan deb hisoblayman va aytganimdek bu yoʻnalishda biz nafaqat sizga balki barcha ommaviy axborot vositalariga, jamiyatimizga biz ochiqmiz. Barcha qoʻldan kelgancha, haligi narxdan tashqari, maʼlum bir, oshkor qilib boʻlmaydigan maʼlumotdan tashqari hamma narsamizni koʻrsatishga tayyormiz. Mana OʻzAtom agentligi binosida bizda maxsus informatsion markaz tuzilgan. Shu yerga kelib atom haqida, atom energetikasi haqida… Bu faqatgina atom energetikasi emas, bu ilm-fan, bu “медицина", bu qolgan yoʻnalishlarning rivojlanishi, yaʼni atrofimizda juda koʻp. U oziq-ovqatlarni zararsizlantirish, ularni saqlash, uzoq muddat saqlash, uzoq masofaga yetkazishda qoʻllanilgan texnologiyalar va bu yoʻnalishda umid qilamanki shu xalqimiz, yoshlarimiz koʻproq oʻqishadi, koʻproq bilim olishadi, bizni mana markazimizga tashrif buyurishadi. Biz har doim maʼlumotlar berishga tayyormiz. Toshkentda ochilgan oʻsha MFI filialida topshirib bilim olib oʻqishsa, oʻylaymizki yaxshi bilimli mutaxassislar boʻlib yetishib chiqishadi, bizni sohaga hissa qoʻshishadi degan umiddaman. Rahmat sizga!