Botir Qobilov
Garvard universiteti doktoranti Botir Qobilov bilan suhbat.
Suhbatni to’liq ko’rish:
Suhbat matni:
Hoshimov: Hammaga salom! Bu "Hoshimov iqtisodiyoti" va men Behzod.
Bugungi mehmonimiz Garvard universiteti doktoranti Botir Qobilov. Botir aka xush kelibsiz.
Botir Qobilov: Assolomu alaykum! Rahmat chaqirganingiz uchun, Behzod.
Hoshimov: Botir aka haqida gapirib bermoqchiman. Botir aka hozir Garvard biznes maktabida doktorantlar, birinchi yilni yakunladilar. Undan oldin ham Garvard universitetining biznes maktabida tadqiqotchi bo'lib ishladilar. Magistraturani esa AQSH dagi DUK universitetida qildilar. Undan oldin esa O'zbekistonda Singapur Management universitetini tomomladilar va qanchdur muddat O'zbekiston Respublikasi markaziy bankida faoliyat olib borganlar. Bugun Botir aka bilan albatta iqtisodiyot haqida gaplashamiz va shu jumladan O'zbekiston iqtisodiyoti haqida gaplashamiz. Botir aka birinchidan xush kelibsiz. Ikkinchidan, anchadan beri sizni chaqirmoqchidim. Menimcha bugun yaxshi fursat. O'zbekiston iqtisodiyoti haqida bilmadim qanaqadur makro miqiyosida gaplashishni siz bilan xohlagan bo'lardim. Shuning uchun birinchi savolim makromas, qanaqadur hozirgi sharoitga bog'liq O'zbekistonda va boshqa dunyodagi barcha joylarda Koronavirus pandemiyasi bo'ldi, albatta iqtisodiyotga katta shikast yetlazdi. Bilasiz kambag'alroq odamlar richchshe va iqtisodiy tomonlardan qiynalishadi Ozbekistonda kambag'allar soni ko'p bo'lgani uchun va umuman iqtisodiy ahvolimiz unaqa yaxshi bo'lmaganligi uchun katta iqtisodiy ta'sirlari bo'ldi. Shu Corona krizisdan chiqib ketishdan qanaqa yo'llari bor dib o'ylaysiz? Nima qilishimiz kerak? Va nima qilganimizda bu osonroq kechgan bo'lar edi? Shundan boshlasak.
Botir Qobilov: Rahmat. Yana bir bor rahmat chaqirganizga Behzod. Siz bilan gaplashish har doim qiziq ayniqsa kamera ortida. Savol judayam o'rinli, albatta hozir misli ko'rinmagan davrda yashamoqdamiz. Nafaqat O'zbekiston, balki butun dunyo. Endi bu inqirozdan shu pandemiya oqibatida yuzaga kelgan va iqtisodiy qanaqa chiqish yo'llari bor deb so'ragan savolizga javobni mrn berardimki, birinchidan bu iqtisodiy spros. Masalan sprosni o'zbekchsi: talabni qisqarishi yoki taklifni qisqarishidan emas balki kutimagan holda sag'liqni saqlash tizimiga urilgan shikast ya'ni shu Covid-19 pandemiyasi orqali yuzaga keldi. Shuning uchun bu g'ayrioddiy. Har doim iqtisodiy inqirozlarda ishlatiladigan monitar va fiskal instumentlar albatta ishlamaydi shuning uchun bu inqirozdan chiqishning birinch yo'li kasallikni yengish. Masalan mart oyidan beri shu to'g'risida gaplashamiz. Hozir qilinayotgan iqtisodni rivojlantirish, iqtisodiy faollikni rag'batlantirish va shu inqirozdan oldingi avvalgi natijalarga qaytib chiqish, hozir umuman birinchi o'rinda turish kerak emas. Shu masalan turizmni rivojlantirish, yoki yalpi ichki mahsulatni jon boshiga avvalgi darajaga qaytarib chiqarish haqida umuman gap va so'z bo'lishi mumkin emas, chunki ushbu inqirozning asosiy negizi Coronavirus hali yechilmagan va menimcha hali oylarda hatto yillarda buni yechimi yo'q va albatta bu vaksina chiqishiga bog'liq, shuning uchun iqtisodiyotda man hozirgi mavhumlik davri ostida qanday qilib tirik qolish darajasida ishlatish kerak. Bu bilan nima demoqchman: albatta bu inqiroz oqibatida juda ko'p insonlar o'z ish o'rinlarini yo'qotdilar, juda ko'p korxonalar xususan kichik va o'rta biznesslar faoliyatini to'xtatdilar va oqibatida iqtisodiyotga katta shikast yetdi. Shuning uchun davlat miqiyosidagi har qanday dastur birinchi navbatda shu bo'lib zarba yegan, ishini yo'qotganlar va ish joyini yo'qotganlarni qanday qilib hayotda saqlab qolish ya'ni ularga ovqat, boshpana va oylikni yo'qotgani uchun va albatta biz bilamiz O'zbekistonda o'rta statistik aholi ya'ni o'rta statistik insonni jamg'armasi bir ikki hafta balki undan oshmasligi mumkin va qandaydur bir qancha so'rovnomalar bo'lgan edi, natijalar shuni ko'rsatdiki, odamlardan 80%dan ko'p odamlarda jamg'armasi 2 haftadan ko'pga yetmaydi. Shuning uchun buni inobatga olgan holda, inqirozdan chiqish uchun, birinchi navbatda shu inqiroz o'zida yashashni o'rganishimiz kerak. Endi bu inqiroz bizada yig'lib qolgan ancha yillardan beri yigi'lib qolgan muammolarni yuzaga chiqardi. Ko'pdan beri biz gapirishni xohlamaydigan va u haqida fikr yuritadigan muammolar yuzaga chiqib qoldi shuning uchun bu krizisdan chiqish uchun biz avval shu sog'liqni saqlash tizimiga investitsiya qilishimiz kerak. Bu nafaqat pul miqiyosida, balki bu e'tibor ya'ni shu sog'liqni saqlash tizimini biz ko'rdik katta nima disa bo'ladi, teshiklari bor. Bundan tashqari masalan hozir Sentyabr ketyapti, o'quv ya'ni oliy ta'lim vazirligi o'qish tizimida juda katta muammolar borligi ko'rinib qoldi. Shuning uchun bu krizisdan chiqish oson bo'lmaydi va tez bo'lmaydi, agar kimdur qachon krizis tugaydi deb so'rasa, endi men ayta olmasdimki, hali beri tugamaydi. Bunday yashashni o'rganishimiz kerak va endi vaksina chiqishiga bog'liq. Men virusalogiya yoki imniologiyadan ancha yiroqman. Lekin hozirgi jarayonlarni ko'rib turibmiz. Ko'p vaksina uchinchi bosqichda o'tvotti, hatto vaksinalarga ham ishonib qolmasligimiz kerak. Qaysidur siyosatchilar poyga qilish maqsadida "men vaksina topdim, meni mamlakatim vaksinadan ishlab chiqarish bo'yicha yutdi", deyapti lekin, hatto, vaksina ishlab chiqarilganda ham, uni ixtiro qilinganda ham, O'zbekiston yoki shunga o'xshash juda kam rivojlangan davlatlarga oxirgi o'rinda yetib keladi vaksina, hech kim tekinga bermaydi, hattoki rivojlangan mamlakatlarda ham xususan AQSH da ham vaksinani birinchi bo'lib, Front line workers deymiz, doktorlar, kurierlar, o'qituvchilar oladi. Shuning uchun vaksina ertaga chiqqani bilan bu inqirozni keti yaqin orada ko'rinmaydi.
Hoshimov: Rahmat. To'g'ri aytdiz. Vaksina haqida o'qisangiz unchalik optimizm ko'pmas. Chunki, milliardlab vaksina chiqarish qiyin masala ekan. Masalan 100,000,000 vaksina chiqarish o'zi amri mahol ekan, lekin O'zbekistonga qaytadigan bo'lsak, mana aytdiz odamlar ish yo'qotyapti, dimediz. Lekin agar raqamlarni qaraydigan bo'lsak, O'zbekiston mehnat kurslari tahminan 20,000,000 bo'lsa, atigi 5,5 millioni qog'ozlarda ya'ni in the books qanaqadur ma'noda legal ravishta faol olib borishardi va ularning ichida hozir ish yo'qotishlar bo'lyapti lekin, shu 20 milliondan 5 yarimni ayrib tashlasak 14 yarim million deylik, qaysidir qismi umuman ishlamaydi, ishga qiziqmaydi desak ham juda katta mehnat resurslari bizda umuman hisob kitob emas, bank raqamlari yo'q va bilmaymiz qanday qilib ular o'ziga ish topishadi. Meni qiziqtirayotgan narsa mana shunaqa shu hozir endi iqtisodiyot bilan pandemiyani orasidagi dilemma edi. Tassavur qiling, bir oila bor o'sha deylik, otasimi kimdur o'sha erkak kishi taksichilik qiladi, mardikorlik qiladi, qanaqadur oddiy ishda ishlaydi deylik, ya'ni qog'ozlarda emas. O'sha odam hozir karantin tufayli, daromadsiz qolib ketgan va ularga hukumat va boshqa idoralar aytyaptiki uyda o'tiringlar, ko'chaga chiqmanglar deyapti, lekin ikkinchi tomoni siz aytdiz ularni aksariyat O'zbekiston oilalarida hech qanaqa jamg'arma yo'q ular jamg'arma yeb yaxshi zamonlarni kutisha olmaydi va qandaydir dilemma bo'lyapti ya'ni o'sha odam yoki qandaydir ehtimol bilan chiqib koronavirusga duchor bo'ladi va qanaqadur ehtimol bilan o'lim ehtimoli bor bu 2, 3% yoki muqarrar ochlik yoki qanaqadur qiyinchilikka duchor bo'ladi va shu dilemmada odamlar ko'pincha muqarrar ochlikdan qochib qanaqadur ehtimollar bilan man kasal bo'lsam bo'lay lekin deylik, bugun bollariming qorni to'ysin, bugun deylik uydagilarga kimdur dori olib kelish kerak shunaqa ma'noda baribir ko'chaga chiqishyapti va chiqishlarini tushunsa bo'ladi, shunaqa masalada qanday biz fikrlashimiz kerak va qanday choralar ko'rishmiz kerak.
Botir Qobilov: Yaxshi savol, judayam yaxshi savol. Albatta shu ish o'rnini yo'qotgandan keyin, shu siz aytgan gibatichiskiy oilada masalan taksi qiladi yoki sartarosh bizda rostanam informalniy sektorda ishlaydigan aholimiz juda katta afsuski, endi bu inqiroz natijasida davlat birinchi o'ringa chiqish kerak, davlat tomonidan yordam chunki, inqiroz payti davlatning borligi bilinmasa, qachon bilinadi. Shuning uchun masalan albatta birinchi navbatda karantin choralari amalga oshirilishi kerak edi. Buni tan olishimiz kerak O'zbekiston juda o'z vaqtida karantin ya'ni uyda qolish buyruqlarini berdi hattoki rivojlangan davlatlardan ko'ra tezroq. Lekin boshqa tarafdan bu masalaga qaraydigan bo'lsak, insonlarni uyda qolishini so'rash bilan bir paytda ular uyda o'tirganda, ishsiz qolganda, nimani evaziga yashaydi va nimani evaziga dasturxoniga ovqat qo'yadi va ertangi kunini ko'radi degan savolga o'ylab ko'rishimiza kerak edi. O'ylaymanki, o'ylandi ham. Chunki, albatta, agar, faraz qiling 2 ta farzandi bor taksichi yoki kam ta'minlangan oila faqat onasi katta qilayotgan farzandlar bo'lsa masalan bir ota-onalik oilalar bo'lsa, juda katta qiyinchlikka uchrashadi, bunda albatta davlat ijtimoiy to'lovlar ya'ni masalan aprel oyida ham yaqinda ham bu haqida yozildi ko'p gapirildi, davlat tarafdan qandaydir miqdorda aholining katta qatlamiga moddiy ko'rinishda ya'ni naqd pul ko'rinishda yordam berishi kerak edi. Moddiy taraf deganimda men nazarda tutyapmanki, ayniqsa pul ya'ni u naqd pul ko'rinishida bo'ladimi, kartochkasiga tashlab beradimi, ayniqsa hozir berilishi kerak bo'lgan yordamni nazarda tutyapman. Ko'p muhokamalar bo'ldi, mana biz soliqlardan ozod qilyapmiz yoki biznesslari uchun hozir foizsiz kreditlar berishimiza mumkin yoki kelajakdagi qandaydur majburiyatlaridan voz kechyapmiz-ku, mana shuning o'zi yordam deb ayrim bir ekspertlarimiz gapirdi. Bunga mutlaqo qo'shilmagan bo'lar edim. Chunki, hozirgi kunda puli yo'q inson uchun ertangi kunda ozod qilingan soliqlar hech qanday yordam bermaydi. Unga hozir va bugun ovqat kerak shuning uchun, bu haqida juda ko'p yozdik, gapirdik. Davlat birinchi o'ringa chiqib moddiy yordam berish kerak edi. Bu haqida ko'p bahs bo'ldi. Qanday qilinadi. Sizning savolizga qaytadigan bo'lsak, 14,5 million odam informalniy sektorda ishlaydi. Ularni uchoti yo'q qanday qilib topamiz va hatto mutasaddilarimiz ham aytdiki, pulga muhtoj bo'lgan odamlarni qanday topamiz, deb savol berishdi. Endi bu savolga javob juda ham oson edi. Javob shunday ediki, ushbu krizis dan foydalanib informalniy sektorda ishlaydigan odamlarimizni qandaydir bazasini yig'ib, masalan uzoqqa borib va g'ildirakni ixtiro qilishimiz shart emas, biroz tepaga qarasak ya'ni shimoldagi qo'shnimiz qozog'istonda ushbu tizim juda yaxshi qo'yildi va juda tez ishladi, oson ishladi va bu taxsinga sazovor. Meni yana bitta qiziqtirgan narsaki, qachonki, soliqlarimizni yoki boshqa bojlarimizni oshirsak tariflarni oshirsak,qo'shni mamlakatlarga ishora qilamiz lekin qachonki, yordam berish haqida gap ketsa, ekspertlarimiz yaqqol misollarga qarashmaydi. Xullas shu Qozog'itonda...
Hoshimov: Lekin bojlardayam, soliqlardayam bizdan Qozog'istonda ham soliqlar ham kamroq...
Botir Qobilov: Endi aytmoqchmanki ancha rivojlangan mamlakatlarga...
Hoshimov: Shveytsariyaga qaraganda.
Botir Qobilov: Latviya, Litvaga qarashadi lekin, mana hozir inqiroz paytida keling, xuddi o'sha mamlakatlarga qaraylik desangiz, ularga teskari o'girib olishadi ekspertlarimiz. Shuning uchun, bu haqida yozdik, masalan Gruziyadayam oddiy ya'ni Ozbekisttonni bitta tarafi bor ediki, kommunal to'lovlardan voz kechish masalan rivojlangan mamlakatlarda bu narsa bo'lmadi yoki… ya'ni komunal tizim davlatniki emas a bizda tariximizda bir dona holat bo'ldiki, shu davlat tasarrufidagi korxonalarni foydasi tegishi mumkin edi. Issiq ta'minot boshqa-boshqa kommunal xizmat to'lovini vaqtincha to'xtatib turish mumkin edi lekin, bu ikkinchi masala. Birinchi masalaga qaytadigan bo'lsak, naqd pul ko'rinishidagi yordamni Qozog'istonga o'xshab, oddiy internet web site qilinadi. Kirasiz imeiyizi tiqasiz soliq idoramiz bor, soliq idoramizda juda ko'p insonlar ishlaydi. Ular albatta sizi imeizga qarab, shu oxirgi 3 oy, 4oy, yoki 1 oy mablag' oldizmi, olmadizmi, agar ishdan bo'shagan bo'lsez va hech qanday daromad olmayotgan bo'lsangiz, sizni ma'lumotingiz o'sha soliq qo'mitasini bazasida keb chiqadi. Agar siz ishdan bo'shagan bo'lsez aniqlash oson. Sizni bo'shatilgan ishizi hisob varog'iga yoki qo'lizdagi kartochkezga pul tishirilib beriladi, agar siz informalniy sektorda ishlayotgan bo'lsangiz, bizda bank sohasi 90%,, 85% , 90% davlat tasarrufida bu holatdan foydalanilgan holda, bank kartochkalaridan davlat buyrug'i ostida tez holatda chiqarib tashlash muammo bo'lmas edi. Shuning uchun biz ko'rdik afsuski o'sha aprel yoki may oylarida banklarimizda o'sha mijozlarga faoliyat ko'rsatish jismoniy ravishda davom etdi. Odamlar yig'ildi navbatda turishdi, pensiya tarqatilgandayam navbat-navbat bo'ldi. O'shani aprelda yozgan edik. Uni oldini olish uchun ya'ni virusni tarqab ketishini oldini olish, shu odamlarni gavjum bo'lishi mumkin bo'lgan joylarni maksimal darajada qisqartirish uchun aynan shu moddiy yordamni yo'lga qo'yish kerak edi. Kartochkaga pul tashlab beramiz, mana sizga pul deb, albatta, endi kartochkaga pul tashlansa, chiroyli rasmga tushishni iloji bo'lmasligi mumkin, achchot qila olmasligi mumkin lekin o'sha mablag' o'z egasiga, adresiga yetib borar edi. Shuning uchun adashmasdan yordam berish boshlandi iyun oyida, iyul oyida adashmasam. Bu to'g'ri qaror bo'ldi. Buni bir oz avvalroq qilganimizda, juda pulga muhtoj bo'lgan odamlarni ko'chga chiqib ketishi ya'ni tirikchlik oqibatida har qanday faoliyatlarga kirib ketishini oldini olish mumkin bo'lar edi lekin, yana bir qiziq tarafi bor odamlarimiz masalan ko'chaga chiqib ketib pul topaman tirikchilik natijasida chiqib ketayotgan bo'lsa, buning oqobatida o'sha infeksiya tarqalish darajasi oshdi. Ularni aslo ayblab bo'lmaydi. Albatta davlat tarafidan hech qanday moddiy yordam ololmagan insonlar o'zim qolib kettim ya'ni o'z uyingni o'zing sara degan shiorimiz borku xuddi shu ravishda o'zingni shu inqiroz paytida o'zing boq degan shior ostida, odamlarimiz albatta taksichilik qilishni davom ettirishdi. Yoki boshqa bozorlarimiz ishlab ketti. Endi boshqa toifadagi odamlar bor to'y qilayotgan, krizis paytda to'y to'xtamasdan to'ylar qilishi yoki choyxonalarimizi to'lib ketishi albatta bu insonlarni o'zini nima desa bo'ladi responsible...
Hoshimov: Ma'suliyat...
Botir Qobilov: Ma'suliyatsizligi o'shanda ko'rinishi mumkin. Lekin ko'chaga tirikchilik natijasida chiqayotgan odamlarni albatta ayblash juda qiyin.
Hoshimov: O'zi O'zbekistonda instagram kirishda, jichcha qiynalaman oxirgi hafta...
Botir Qobilov: Manam shu haqida yana bitta narsaga e'tibor berish kerak. Uzr gapizni bo'ldim. Bitta narsa mani hayron qoldirdiki bizda statistika bor, ishonamizmi, ishonmaymizmi shu holatlar statistikasi bor ishonishimiz mumkin, ishonmasligimiz mumkin. Lekin, mana infeksiya orqaga qaytyapti ekan ya'ni mana bu kasallanishning tarqalishi qisqaryapti ekan. Demak, Ko'chga chiqishimiz mumkin ekan ya'ni karantinni olib tashlashimiz mumkin ekan-ku, degan insonlar adashmasam 99% ini tashkil qilar ekan afsuski, lekin ko'pchilik o'ylab ko'rmadiki, axir ushbu kasallikning ortga chekinishining asosiy sababi bu uyda o'tirishimiz ya'ni biz hech qanday odamlarni to'plantirmasligimiz sababli, agar shu odamlarni yana ko'chaga chiqarvorsangiz albatta kasallanish darajasi qaytib chiqish muqarrar edi. Va shunday ham bo'ldi. Menimcha shunday ham bo'ldi. O'ta vaqtli olib tashlanganligi sababli, yana ikkinchi marta uyga qaytish buyruqlari qaytarildi. Endi hoziram insonlar xuddi shu afsuski, siz aytgan instagramda ham ko'rib tursak bo'ladi. Hatto yaqinlarimiz ham, tanishlarimiz ham "Ertaga 15-avgust ekan. Korantinning oxirgi kuni", deb hamma ertasiga choyxonada, chorvoqda, dachada va futbol o'ynashyapti. Masalan bu mantiqqa to'g'ri kelmaydigan narsa 15-avgustdan virus orqaga qaytaman deb hech kimga va'da bergani yo'q edi. Afsuski, hozir 3-marotaba korantin choralarini qaytarilishi bu ehtimolligi ko'paymoqda desak ham bo'ladi. Xohlardimki, odamlar ko'proq ma'suliyatni his qilgan holda, davrda yangi yashashga o'rganishlarini albatta hoxlagan bo'lar edim.
Hoshimov: Rahmat. Botir aka qarang, man shu haqida, to'g'risi siz ham men ham yozganmiz. Man 13 yoki 15- martda yozgandim pul tarqatish kerak va hokazo. Keyin manga har xil izohlar keldi. Keyin man aytdimki, agar pul tarqatilsa, o'g'irlash ehtimoli kamroq bo'ladi bu birinchi yaxshi tarafi, ikkinchisi, albatta o'sha pul tarqatilganni eng yaxshi xususiyatlardan bittasi, bu yerda inson faktori kamayadi ya'ni masalan, agar 15 yoki 20 milion odamga pul tarqatilsa, u anu to'palonlar, mahallada kimga berish kerak, kimga bermaslik kerak, qanaqadir koruptsion sxemalar ehtimoli kamayadi va to'g'ridan to'g'ri ular, nima desam ekan... o'sha joyga borib olishadi degan edim. Hozir esa mana shu pul tarqatilyotganini ko'rgan bo'lsez, shu valantior idoralarda pul tarqatishda o'g'riliklar bo'lganini, talon taroj bo'lganini yozishyapti xuddiki, bizda shunday bo'ladi deb. Shu haqida qanday izoh bergan bo'lardingiz. Man o'zimni emas sizning fikrizni eshitkim kelyapti.
Botir Qobilov: Manimcha xuddi shu to'g'risida sizdan ozgina oldin yozdim. Chunki juda ham davlat tarafidan qilinishi kerak bo'lgan yagona va birinchi vazifa edi pul tarqatish. Bu haqida albatta bu bir ikkita inson emas butun iqtisod yoki hamma iqtisodchilar fikrga kelingan edi. Shuning uchun ko'rmaslik iloji yo'q edi. Shuning uchun endi savolizga qaytadigan bo'lsak albatta agar inson faktori qandaydir jarayonda bo'lsa o'sha jarayon qandaydir zaiflikka ega bo'ladi. Albatta pul tarqatish bizga xos narsa pul aralashgan albatta munosabatlar ham o'zgaradi odamlarning fe'l atvori ham o'zgaradi shuning uchun pul tarqatish deganda albatta maksimal darajada men ham maqolada yozgan edim albatta maksimal darajada inson ishtirokini kamaytirish va o'rtakashlar ya'ni biz valantiorlar deyishimiz mumkin yoki mahalla yoki boshqa idorala deyishimiz mumkin shu hammasi o'rtakash hisoblanadi. Shu o'rta kashlarni yoki banklarimizda o'rtakashlar sonini qisqartirib yoki umuman zanjirdan olib tashlagan holda shu davlat xazinasi yoki shu davlat xizmati davlatni xazinasidan qo'pol qilib aytganda insonning cho'ntagiga tog'ridan tog'ri pulni joylab qo'yish bu eng samarali eng tez va eng tejamli yo'l bo'lar edi. Endi afsuski hozir ko'rolmimiz o'sha 3 ta narsaga aytishadiku 3 ta cheksiz qarasa bo'ladi olov cheksiz yonishi, suvning oqishi ommaviy axborot vositalaridan O'zbekistonda pulning o'g'irlanishi haqida yangiliklarni o'qish shu 3 ta narsaga cheksiz qarasa bo'ladi har kuni intrnetga kiramiz yangilikni ko'ramiz va bu yangiliklar to'g'risini aytsam meni ruxiy salomatligimga ta'sir qilyapti chunki buni oldindan bilish qiyin narsa emas sizam yozdiz menam yozdim yaqinda o'sha pul tarqatamiz deb qaror qabul qilingandan so'ng orada 3-4 kun vaqt o'tdi tarqatishni boshlashdan avval ikkinchi maqola yozganimda xuddi shu narsani yozgandimki shu o'rtadagi o'rtakashlar sonidan keling qisqartiraylik olib tashlaylik chunki bu samaradorlik bo'ladi va odamlar pulni tezroq yetqazib berar edik va natijada odamlar shu tranzaksion harajatlarni endi albatta bu harajatlarni karruptsiya o'g'irlanishga sabab desak bo'ladi.
Hoshimov: Menimcha shunaqa ketganki subyektiv mezonlar bor bizda u misol uchun kambag'allikni nima desam ekan darajasini belgilash ham juda subyektiv maslan mahalla qo'mitasi mana shu oila kambag'al, mana shu oila narmal degan bir qiladi hammamizam mahallada yashaganmiz kimdir mahalla qo'mitasi bilan aloqasi yaxshi kimdurda yomon va shu kabi subyetiv fikrlaydigan mezonlar bor mana siz bundan oldin yaxshi gap ettiz anu velesopedi g'ildirakni boshidan o'ylab topish kerak. Masalan rivojlangan mamlakatlarda kambag'alni qanaqa belgilaydi deb qiziqqan edim shu o'sha mart oylarida. Man aynan shu AQShda mamlakatlarida shularda qanaqa ekan deb qiziqdim. Albatta shtat darajasi ularni kambag'allik darajasi fiscal darajadan beri bor va ko'rdim ularda ham bor ularda ham shunaqa tizim bor online odam kiradi o'zini shu sog'liq qo'mitasiga doir raqamlarni teradi o'tgan yilgi to'lagan sog'liqlarni to'ldiradi va u tizimni o'zi aytadiki, janob munaqa sizda muncha odam bor ekan buncha daromadiz bor ekan demak siz masalan eng katta kambag'allik darajasi yoki eng past kambag'allik darajasi vahokazo deb o'sha kerakli darajani belgilaydi va shunga qarab deylik moddiy yordam darajasini har bir oila a'zoga belgilab beradi. Endi O'zekistonda ham shunaqa qilsak bo'lardi online lekin, o'zbekistonda ham shunaqa yozilganini hamma aytiki aslida, silardi tomila ketganmi qanaqa online degan ma'noda o'sha qaysidur shunaqa ma'noda shunaqaga o'xshagan bir videoda aytimku online degani bu hamma kampyuteri bo'lishi kerak yoki telefonda internet bo'lishi kerak emas... masalan qo'ng'iroq qilsa ham bo'ladi qo'ng'iroq qilasiz o'rnizga bir odam telefon qiladiki man sizi o'rnizga to'ldirib beraman deydi ya'ni u odam hal qimedi u o'rtakash emas sizni ma'lumotlaringizni xavfsiz ravishda o'sha tizimga kiritadi va to'ldirib bo'lgandan keyin aytadiki janob munaqa sizda masalan muncha deylik moddiy yordam bo'ladi deb xat yuboradi ya'ni u yerda ham tizim ya'ni belgilangan mezonlar bor. Tizim orqali qo'yamiz shu bir fikr bo'ldi. Keyin O'zbekistonda shaxsiy muloqatdan keyin muloqatlarda ham ko'plar aytdiki, xo'p dedi biz shunaqa tizim qiladigan bo'lsak bizda boyagi aytganimizdak 14,5 million odam ishsiz va ularni daromadlari umuman ko'rmaymiz demak o'zbekiston taxminan 60% odam kambag'allik mezoniga tushadi chunki hech qanday daromad haqida nima deydi ma'lumotimiz yo'q, degan fikr berishdi. Siz bunga qanday javob bergan bo'lardingiz?
Botir Qobilov: Yaxshi savol. O'sha masalan ko'pchilik hozir etishi mumkin pul tarqatishni men ham bilardim, aql o'rgatma deyishligi mumkin. Masalan manam bilaman qanaqa qilib tatqatishni deb so'rashgan. Masalan shaxsiy muloqatda ham, ommaviy muloqatda ham. Endi bitta narsa shundaki, pul tarqatish tez amalga oshish kerak bu tarqatish bu faqat qandaydur galichka uchun yoki qandaydur nima desam bo'ladi qandaydur vazifani amalga oshirish uchun emas shu och qolayotgan insonlar ya'ni qo'pol qilib aytganda, o'limdan saqlash uchun, dasturxoniga ovqat qo'yish kerak bo'lgani uchun uni tez amalga oshirish kerak. Endi buni tez amalga oshirishning yo'li siz aytgandek masalan 14,5 milion odamni hech qanday ma'lumoti yo'q. Buni yechimi bo'lar ediki, barchasiga o'sha pul tarqatish, hammasiga hech qanday hisob kitobsiz, hech qanday istisnosiz va hech qanday masalan hech qanday shart qo'ymasdan o'sha xazinada bor hattoki, bo'lmasa ham, hammani teng ko'rgan ravishda tarqatish shart edi. Endi savol berishiz mumkin, masalan savol berasiz manimcha, xo'p bu holatda 14,5 aholimizi orasida masalan aytaylik 100,000 badavlat insonlar ya'ni shu soliqdan qochib, masalan tadbirkorlarimiz bor, masalan hech qayerda belgisi bo'lmasligi mumkin. Ular ham bu pulni olsa demak, u pullarni kerak va kerakmas joylarga yuborgan bo'lar ekanmiz demak bu yaxshi tizim emas bu deyishiz mumkin. Lekin men aytardimki, bu juda kichik proporsiyani hosil qiladi. Pulni 13,5 million aholini, aholiga hozir berib, o'shandan qaysidur qismiga muhtoj bo'lmagan odamlarga yetib qolsa ham, o'sha tezlikni manfaati, o'sha zarardan ko'ra ancha kattaroq. Shuning uchun hozir masalan kunlab menimch oylab vaqt o'tdi u har qanday excel tablitsalar qilib kimga birinchi pul beramiz, oilasida ikkita odam bo'lsa qancha pul beramiz mashinasi bo'lsa qancha beramiza, Rossiyada ishlasa, qancha beramiz, degan o'ylashimizning oqibatida, 1 oy, 2oy, 3 oy yarim yil o'tib ketib qoldi. Shuning uchun mani yondashuvim bu masalada kambag'allikni aniqlashga ketgan vaqt arzimaydi. Agar haqiqatdan ham niyyat yordam qilish bo'lganda o'sha yordamni so'zsiz va hech qanday shartsiz bajarishni iloji bo'lar edi. Masalan Aqshda yoki buni xalq behaviouri deymiz. O'sha jihati ham bor. Masalan pulni tarqatayotganda yo'q manimcha siz bilan ham bu haqida gaplashgan bo'lsa kerak avvalroq vebsite qilingan yoki qandaydur online qilinganda odamlar o'zlarini ma'lumotini kirgizayotganda bu qiyin masala emas edi. Bu taklifni ham mutassadilarga berganmiz. O'sha portalda yoki vebsiteda o'sha har bir inson ma'lumotni kiritishdan tashqari qanaqadur imzo qo'yish yoki men haqiqatdan ham kam ta'minlangan oilam va pulga muhtojman deb siz bilan ham shuni gaplashdik. O'z qo'li bilan yozib va qo'l qo'ysa o'sha inson o'ziga o'zi va'da bergan bo'ladi. Pulga muhtoj emas bo'lgan odam esa u paytda (ha to'xta men xulq atvorga tegishli narsadek bir xilgi odamlar kamsitilgan) deb o'zini his qiladigan pulga rostan ham muhtoj bo'lmasa, man muhtoj emasmanku deb chiqib ketsa bo'ladi, bu haqida ko'p gapiriladi. O'zbekiston juda ham kambag'al mamlakatlardan biri desak ko'p insonlar xafa bo'ladi. Chunki g'urur degan narsa borda. O'shani amalga oshirish qiyin narsa emas edi. Xullas shu savolizga javob tariqasida etardimki o'n to'rt millionni har biriga...vEng qiziq tarafi bir marotabalik to'la emas va biz bilmimiza krizis qachon tugedi balki besh yil bo'lar buni hech kim bilmaydi. Balki o'sha kam ta'minlangan oilalarga muhtojlik mablag'ini ikki martta uch martta berishga to'g'ri kelishi mumkin. Hozir hammaga bervommiza mahallada rasmga tushib qandaydur daftarlar orqali berilyapti. U ertaga karantin cho'zilsa o'sha odamlarni kim pul oldi kim pul olmagan edi degan o'shanaqa, menimcha bazasi qolmagan. Hozir agar hammasi online bo'lganida bu bazani davrma davr olib borish oson bo'lar edi va oxirgi savolizga javob yakunlar ekanman eslatib o'tmoqchi edimki, bu yil 2020 yil O'zbekistonda dijitalizatsiya ya'ni...
Hoshimov: Raqamli iqtisodiyot...
Botir Qobilov: Raqamli iqtisodiyot yili edi. Shuning uchun mana shu vaziyat iqtisodiyotimizni ozgina bo'lsa ham 1% ga raqamli iqtisodiyotga o'tkazishda imkoniyat bor edi.
Hoshimov. Rahmat. Man xuddi shu fikrizga aslida qo'shilamanki, iqtisodni kelajagi uchun bilvosita vositalari ko'p bo'ladi. Birinchidan, 14,5-15 million odamni haqqidan bilvolgandik. Ikkinchidan, plastik kartochka bergandan kegin ularni pul ishlatish hatti harakatlarini, ham ko'rsa bo'ladi. Uchinchidan, hozir bizda uy xo'jaligida qilish misol uchun deylik, bir oila bor er xotin bollari bor uni mahalla komiteti qo'mitasi kambag'al deb bilyapti. Kimdur masalan ajrashish mumkin. 1000 xil. Hayotda bir narsa borki, masalan: uy xo'jalagiga bog'lab berish ham menimcha maqsadga muvofiq emas yoki hamma ham birga yasamasligi mumkin.1000 xil anaqalar borda, masalan hozir bir qiynalyotgan ayollar yozayotganda bizni dedi, oilamiz pul oladi lekin, erim pulni ob qo'yib bermadi shunga o'xshagan gaplar o'qidim. Endi bu balki, 1 yoki 5 marta bo'lgan. Shunda ham masalan, genderni o'ylagan holda masalan har bir inson deymizmi jismoniy shaxs o'sha odamga manimcha, berilgani to'g'riroq bo'ladi. Masalan shuni yo'lga qo'yish ancha qiyinroq bo'lardi. Oilani boshiga emas. Masalan bittasi aytdi, biz 4 ta oila bitta xonodanda o'tiramiz, 4 ta oilaga ya'ni bitta ota-onaga 4 ta farzandi bola chaqali bilan birga o'tirisharkan, o'sha deylik oilaning boshlig'iga pul berilganda va pulni misol uchun boshqa narsalarga ishlatilganlik haqida bir necha fikrlar bo'ldi. Kimdur, shu alkogol va tamaki mahsulotlarini erim oldi deb yozdi. Mashinaga o'xshagan gaplar. Man o'ylaymanki agar, bizga mana shunaqa har bir bolaga har bir jismoniy shaxsga pul berganda buni yo'qotsak bo'lardi. Yana bir fikr keldi manga, yaqinda, siz bilan gaplashmadim, o'zi buni Menkyu yozgan ekan. Men yaqinda o'qib qoludim. U yerda yozgandiki, AQSH hamma shtatlariga pul beriladi dedi. Diskriminatsiya bo'lmasdan va soliqni esa x post soliq olinglar dedi. Masalan kimgadur 1000$ bersangiz va uni keyingi yilgi daromadi misol uchun 50 minimal bo'lsa o'sha bergan 1000$ laringni qaytarib olish100% ini oxshanda 1000$ chek kelsa, u odam chek ololmaydiyam-da. Manam o'yleymaniki , deylik, 15-20 millionga pul tarqatdik ham ular hammasi daftarlarda yozilib qoladiku, masalan bizda bu degani masalan keyingi yili 5 yildan keyin, u odam pul olsayam, balki, uni davlat qaytara olish, tizimi ham yo'lga qo'yish mumkin. Masalan, hozir ham pul bersak jismoniy shaxsga, lekin deylik 5 yildan keyin, u odam 100 million so'm pulni topish yoki o'shanda aytiladiki, masalan muhtaram odam, biz sizga masalan 2020 yilda shuncha pul berdik, qaytarib oling ya'ni hozir odamlarga likivid muammosi borda. Masalan puli ko'p odam buni olmaydi. Xullas, nima desam ekan, buni qarz sifatida ham berishi mumkin edi. Xohlasa ishlatadigan qarz, xohlasez puliz bo'lsa to'lavoring, puliz bo'lmasa, tolavormesiz. Yana bir narsa o'qidim, masalan, Isroil mamlakatida aliment dishadiku, masalan odam ajrashganda erkak kishi yoki ayol kishi to'lashda ular ham shunga o'xshagan, tizim qilishgan ekan. Manga qiziq tomoni qanday tuyuldi, xullas deylik erkak kishi alument to'lamaydi, tasavur qiling erkak kishi aliment to'lamayapti, mamlakatning o'zi o'sha oilani boqarkan lekin osha erkak kishi umri davomida qachondir pul topishni boshlasa, o'sha mamlakat to'lagan hamma pul o'sha erkakni xuddi qarzdordek bo'lagi va uni darajasi uning alimentidan ko'ra balandroq bo'ladi. Shuning uchun u o'sha odamning rag'bati bo'larkan, masalan ya'ni o'sha men 1000$ lik to'lash kerak bo'lsa, oyiga davlat, 1500 $ to'latadi. Ulani to'lamasa 500$ yutqazib yuradi. O'shanda deylik 30 million yutib olsa ham lotareyadan milliarder bo'lib qolsa ham, davlat o'sha soliq tizimi orqali olvoladi. Endi u hech qachon olmasa davlat undan voz kechvoradi. Xo'p mayli devoradi. Bizda mana shunga o'xshgan aqlliroq tizim bo'larmidi deyabmanda. Ya'ni oʻsha oyligi 1000$ bolib ketgan odamlarga aytishimiz mumkin. Sizga 10 yil oldin qarz bergandik, shuni qaytarvolamiz degan fikr, bizda qanaqa deb o'ylaysiz?
Botir Qobilov: Albatta, fikr yaxshi, buni endi davlat aytishi mumkinki, qiynalib o'tiramanmi 1 yildan keyin 1000$ u inson oladimi, yoki haliyam ishsizmi, keyin hammaga soliq oshirib qo'ya qolay degan mahal bo'lsa davlat albatta uni hech qanday uchasini olib bormaydi balki, shunaqa o'ylashyotgandir, yoki masalan albatta maqolni bilamiz. Xalq og'zaki ijodidan "yemoqni qusmog'i bor" masalan bugun mana shundek, yordam olgan inson davlat so'rayapti masalan, ko'p bugun pul olyapmiz ertaga uni qaytimi qanday bo'larkin deb, o'ylab qolishyapti. Davlat qaysidir soliqlarni koʻtarib qo'yar balki, oyliklarimizdan ushlanib qolar degan savollar bo'lyapti. Bu judayam o'rinli savol. Endi davlatni yordami nima desa bo'ladi, o'sha davlatlar buni nima desa bo'ladi, ekstremniy yordamda bundan orqasidan qaytimi bo'ladimi bo'lmaydimi, buni 2-masala deb o'ylagan bo'lardim. Fikr judayam yaxshi masalan Isroilni misol keltirdiz manga yoqdi. O'shanda insonlarda bugun o'zi qarzini to'lab kutib olish insent ya'ni rag'bat yetib borar edi albatta buyam yaxshi yoki masalan bugun insonlarimizga aholiga xuddi shu taklifni bersak mana sanga oyiga yuz million dollardan davlat yordam beradi lekin kelajakda ishingga qaytsang yillik daromadingdan 25% ini ushlab qolaman degan taklif berilsa ayrim insonlar bundan voz kechishi mumkin chunki o'ylab ko'radiki masalan man turizm sohasida ishlayman ikki yildan keyin turizm qaytadida samalyotlar uchishni boshlaydida to'xta man boyib ketarkanman shuncha qism oyligimi davlatga bermayman. Shu yuz dollarin hozir kerak emas deyish mumkin edi va bunday qilsa ham boladi lekin albatta bu narsadayam shu davlat tarafdan o'rtadagi insonlar ya'ni o'sha qaytib kelamiz o'rtakashlar bunday davlatni shaxsni masalan joylarida shaxslar oxirgi xalqimizga ana shu oxirgi qaror odamni o'zida qolsa bu albatta ishlaydigan mexanizm chunki masalan albatta hozir bir yil ikki yil o'tadi kotta difitsitni olib boramiz qarz olayabmiz u bu, makro iqtisodiy nuqtayi nazardan bu savolga albatta to'xtalishimiz kerak. O'ylashimcha lekin birinchi krizis davrida infekti oshib ketishi yoki qarzimizni oshib ketishi yoki banklarimizda kridit bo'lmasligi u ikkinchi masala edi berib yuborish uchinchi masala ozgina vaqt o'tgandan so'ng bizam hozir ko'rmayabmiz qarzimiz oshyabdi haqiqatda yordam olinyapti endi ozgina vaqt o'tgandan kegin makroiqtisodiy nuqtai nazardan shu teshiklarni yopishni o'ylashimiz kerak ekan. Bu judayam manimcha muhim savol.
Hoshimov: Man mana shu mexanizmni o'ylaganimni sababi nima bo'ldiki masalan bu boyagi rag'batlar haqida gapirdik haqiqatdan boy odamlar bo'ladiku 100% to'langan pullar soliq sifatida olib qolinadida o'shanga unga telefon qilib hujjatini topshirmaydiyam bizni manavi kambag'allarni esa albatta bo'ladiki masalan munaqa oddiy aytaylik mana biz 1 millon so'm oylik beramiz lekin keyingi yili daromad deylik misol uchun bilmadim ellik million so'mdan ko'p bo'lsa o'sha ellik million so'mdan ko'p bo'lgan qismini o'sha berilgan miqdorgacha olib qo'yamiz deyish mumkin. Masalan ellik milliongacha normal oxirida masalan yuz million olsangiz davlat sizga o'tgan yili o'n million bergan bo'lsa o'n millioni olvoladi ya'ni hozir sizga text aytaman diydi o'sha textni qaytarish kerek. Masalan men palonchiyev pistonchi bu yili tug'ilganman. Mana bunaqaman va men kambag'alligimni deylik masalan tan olaman, deb shu textni qaytaras ular shuni yozvolarkan va bu elektron imzodaqa qabul qilib o'sha tizimga kiritilarkan. Biror narsa gapirish uchun boy odamlar manimcha xohlamaydi bemalol shu o'n to'rt million pulni qiynalganlarga manimcha maqsadli pulni berib qo'yishimiz mumkin sizdek qo'shilaman nima disam bo'larkin, juda kichkina ehtimollik narsani olaman deb katta narsadan deb qilish manimcha notog'ri bo'ladi va yo'llari bor yechimni demoqchiman pul tarqatishni normal yo'lga qo'ysa bo'ladi.
Botir Qobilov: G'ildirakni qo'shish shart emas masalan juda ko'p davlatlar yana bitta siz aytagan misolga misol keltiraman. Esizda bo'lsa kriditlarni tarqatyotganda endi bu mexanizmni bitta minus tarafi borki bugunda shu pulga muhtoj bo'lmagan odam yo'q manga kerakmas desayam majburlab berilish qog'ozlarini tasavvur qilishimiz mumkin. Masalan esimda bor balki o‘zim bilanmi yoki tanishlar bilanmi uyma uy eshikni taqillatib davlat mana sanga yuz million so'm kridit beryapti manga kerakmas man tadbirkor emasman yoki man unga muhtoj emasman desa ham majburlab pulni berish xolatlari ko'ringan. O'shaningchun mana shu narsalar bizda albatta chiqishi mumkin chunki davlat uchun bu daromadli bo'p tuyulishi mumkinda chunki bugun hammaga yuz million so'mdan bersak ertaga, 100% qaytarib olinishi shu holatlani manimcha bizda kutsa boladi.
Hoshimov: Yaxshi fikr aytdiz lekin anuni tepaga qoʻysak darajani bilamizku aksariyat ahvolda odamlar qaytarib bermaydi ya'ni biz oʻzbeklar oʻzbekcha fishovinlar berishimiz kerakda. Lekin anavi boylar olmasligini taʼminlash, manimcha biz oʻylagandek qiyin emas man aytaman, manga koʻp yozishadi man hozir qilsak boylar oladi ovqat tarqatishda esizda boʻlsa Toshkentga borsak dindor, valantiyorlar uyida Malibu turibdi. Masalan, un-pun, shakar-pakar opkelyabmiz, deydida Malibu turibdi. Manimcha shu Malibu turgan uyda ular men kamağalman deyishsa ham ertaga shu Malibusini sotsak qanaqadur daromat olsa davlat koʻrib oladi va aytadiki örtoq deydi esizdami 2020 yilda muncha qarz qilgansiz. Albatta bu elektron boʻlishi kerak nima deydi oʻsha elektroni hammaga ulangan boʻlsa kerak. Odamlar endi mana shu yuz dollar olaman deb butun hayotini oʻzgartirvormasa kerak deb o'ylayman-da, baribir misol uchun oʻzini nomiga deylik uy oladi bir narsa qiladi shulardan mana shu davlatdan bir million soʻm olaman deb boy bunchalik qiyin narsalarga bormasa kerak chunki qimmatga tushib ketadi shuning uchun manimcha boylar shu narsani koʻpincha boya aytgansiz yuz ming boʻlsa bordir masalan ellik mining qanchalik ham malubilar koʻpda butun mamlakatda, ikki million mashina bor masalan. Nechta Malibu bor? Shundan hisoblab chiqsak bo'ladi misol uchun. Ikkinchidan siz aytdiz shuni sizdan so'ragan boʻlardim mana makroiqtisodiy qarz va hokazo bilamiz moliya vazir doim ishlatayotgan pulni hozir koʻrgan bo'lsangiz shaffof darajada koʻrsatib beradi. Pulni mana bu joyga ishlatdik bu kampaniyani qutqardik, bu kampaniyani ham qutqardik bu idoralarga yordam berdik deb qoʻyyapti va odamlarni tabiiy reaktsiyaga keltiryapti. Demak bu narsa yoqmayapti masalan nima uchun korona virusga qarshi kurashish hamda bilvosita budjetga aylanib qoldida ham kompaniya ham doktorlarga oylik idoraga yordam hamma narsaga ham deylik mini budjet boʻlib qoldi. Shu haqida fikringizni eshitmoqchi edim.
D.Qobilov: Bu ham yaxshi savol endi bu oʻsha ijtimoiy tarmoqlarda yoki odamlar bilan gaplashganda ham salbiy munosabat masalan birinchi albatta tan olishimiz kerak moliya vazirligi bu kabi balavirlarni aniqlab borishi bu albatta yaxshi holat. Oldinlari misol uchun boʻlmas edi albatta bu agrigat holda koʻrsatyapti masalan qaytgadir shuncha pul ketdi, birdonoa adresni masalan ajratilgan pul koʻrsatilmasa ham taʼkidlab olish joiz. Moliya vazirligi ochiq shaffofligi yaxshi lekin misol uchun faraz qiling, shu minbarga chiqib aytishyaptik, mana ijtimoiy iqtisodiy sohada masalan shuncha trillion soʻm ajratildi. Oʻzbekiston boʻlishi shart emas shu trillion rubl ajratildu deb kimdir aytyapti, masalan eksport yoki minbardan endi uni o'qiyotgan eshitayotgan odam yon atrofiga qarayabdida xoladelnigida ovqati yo'q. Ishdan bo'shadi, hech qanday daromadi hech qanday jamg'armasi yo'q o'ylayaptiki shuncha ajratilgan trilionni bir so'mi ham menga yetib kelmaydiku, qanday bu nimada aks etyapti deb so'raydi. Uni qo'shnisi bor undan qarz so'raydi qarindoshi bor va hammani qarayaptiki manavi qo'shnim boyib qomadi kecha kambag'al o'sha uning aytishicha xullas o'sha agrigat holatda berilayotgan holatlar o'sha aholiga kun jarayonida aks etayotgan va siz aytgandek bizga ko'pincha shu ijtimoiy iqdisodiy sohaga yordam yoki qandaydur raqamni aytyotganimizda birinchi hamma korxonalarimiz kirib ketadi davlat tasarrufidagi korxonalarimizga yordam xuddi shu ijtimoiy iqtisodiy yordam deb tuyilyapti. Lekin aslida bunday emas insonlar aholimiz orasida salbiy reaktsiyani tushinish juda ham tabiiy va shuning uchun endi yordamni ikkinchi tarafi bor ko'rsatilayotgan 6 yoki 7 milliard faraz qilaylik 7 trillion so'mni yarmidan ko'pi balki o'sha soliqlardan kechish imtiyozlarni berish va keyingi davrlarda kelishi mumkin soliq bo'lgan qandaydur imtiyozlarni ham o'z ichiga olgan o'sha ko'rsatilayotgan raqamni yarmi qo'pol qilib aytganda ob-havo, chunki o'sha yordamini yarimi keyingi yili ko'rinadi. O'sha raqam ancha kamayadi tabiiyki va o'sha, siz savolizda aytdiz korxonalarimizni masalan bu faqat o'z sharoitida emas AQSH da ham xuddi shunaqa masalan qanaqadur kongress masalan umuman tarixiy bela qo'l qo'ygandan keyin yordam avia kompanyalar qaytarilishi boshlandi misol uchun respublikantlar kelishayotgada har bir o'zini partiyaviy siyosiy ko'rinishdan qarab chiqqanidan so'ng qandaydur sohalarga yoki qarindosh gepatizm orqali kimgadur yordam berishga tiqib qo'yishdi. O'zbekistonda ham shu ahvol masalan krizis paytida umuman jabr ko'rmagan korxonalar bor. Yoki krizis paytida unchalik jabr ko'rmagan insonlar bor. Ularga yordam berish albatta birinchi o'rinda bo'lishi kerak emas va biznesni qutqarish deganda masalan bu savolga chuqur o'ylab qaraydigan bo'lsak biznesni qutqarish orqali bu masalaga o'sha yordamni berish nima vazifasi?! Uni aksiyadorlarga qaytimini oshirish agar biznesni keng saqlab qolaylik degani o'sha bizness shundan xalos ya'ni aksiyadorni saqlab qolaylik degan gap bir xil lekin shu biznesda ishlaydigan ishchilarni saqlab qolish haqida esa hech qanday gap bormaydi. Shuning uchun masalan biznes saqlab qolish deganda 1-biznesni saqlab qolish shart emas chunki shart emas bo'lgan korxonalar bor. Nomlarini aytmayman. Monopol korxonalarimiz bor davlat tasarrufidagi yoki davlat bo'ynidagi korxonalarimiz bor. Ularga yordam berish manimcha shart emas. Chunki ikkinchi tarafida ularni kuchi bor qandaydur rasmiy yoki norasmiy mexanizimi bor. Ular o'sha lobby orqali davlatdan yordam paketidan qaysidur qismini ola oladi aholi esa juda ko'p bo'lganligi sababli va kichkina bo'lganligi sababli ularni manfatini ko'tarib chiqadigan hech qanday lobby yo'q. Shuning uchun afsuski moliya vazirligi tomonidan oshkora etilayotgan raqamalarni kesimida ko'rsangiz menimcha o'sha vebsaytlarda ularni o'sha katta xato infrastrukturalarga, korxonalarga ajratilgan kichkina raqamlar emas katta raqamlar. Albattada endi favour qilishimiz ham mumkin albatta ular yaxshi niyyatda qilingan o'ylaymanki bu korxonalarni degan maqsadda qilingan bo'lishi mumkin. U korxonalarni biz bilamizki davlat tasarrufida bo'lganligi uchun ular papradileniye yani tarixi bo'yicha samarali ishlatmaydi. Qancha samarasiz bo'lgan korxonaga ko'p pul berishdan qat'iy nazar o'sha pul adresli ishlatilmaydi. Oxir-oqibatda o'sha qisqa resurslarni taqsimlash iqtisodiyotda samarali bo'lmaydi. Shuning uchun o'sha ko'rsatilgan raqamalar albatta xohlar edimki masalan aniq qaysi sohaga qismi masalan moddiy yordam beriladi aholiga yani o'sha kesimida ko'rsatilsa, o'ylaymanki maqsadga muvofiq bo'lar edi va siz aytayotgandaki xuddi shu budjetga aylanib ketdi ham.
Hoshimov: Shu kesimda ham ko'rsatishni boshladi manimcha, kecha ham o'tgan kuni ham ko'rdim. Bitta ochiq ma'lumotida lekin manimcha shunaqaga yaqinlashtiryapmiz. Ikki masala man o'yleman mana bu davlat korxonalari haqida gapirdik. AQSH xaqida ham AQSh da to'g'ri siz aytganizdaki masalan o'sha deylik aviakompaniyalarga ham yordam berishdi lekin 2008 yil krizis va hozir esa bilasiz bir xil kompaniyalar davlatidan pul olmaymiz ham deb aytishdi. Ya'ni men nima uchun davlat pul bersa AQShdan millionta tekshiruvchilar kelgani kabi qiyinlashib ketgani haqida har kuni gazetalarda yozishadi shuning uchun shu kompaniyalarga aytishadi meni qulatmoqchi bo'lishsa ham shu davlatdan pul olmay qo'ya qolaylik deydigan fikr bor. Katta invest mashina bor va har kunligini tekshiradigan va bilasiz 2008 yilda shu avtomobil sanoatiga beriladigan pullar ko'p bo'lgan. Keragidan ortiq bo'lib byudjetga kelgan. Ya'ni investitsiya sifatida ham yaxshi bo'lgan hozir ham shunday fikrlayapti davlat dolyaga kiryapti. Ya'ni O'zbekistonda sharoit aynan teskari tarqatilishi. Siyosiy kuchlar qayerda ko'proq bo'lsa o'sha yerga yo'naltirilgan va o'sha fontdan ishlatilgan pullarni qarasangiz aksariyati siz aytganingizdek shu transport, energetika, sog'liqni saqlash va shu kabi tizimlar haqidagi tizimlik masalalarini hal qilishga ketgan. Vaqt misol uchun deylik irrigatsiyaga ham pul berildi. O'sha yerda issiqlik stansiyasiga ham pul berildi. Deportlarni ta'minlashgami shunga o'xshash harajatlar talaygina bo'ldi va ijtimoiy tolovlari juda ham kam qismi o'sha ishlatilgan pullardir. Men bu yerda bunday fikrga keldim, bilmadim qanchalik toʻgʻri, bizda mana shu monopoliyalar, ularning davlat iqtisodiyotiga aralashuvi va hokazolar tanamizda bor surunkali bir kasallik edi. Hozir esa katta bir virus kelgan (koronavirus), u surunkali kasalligi bor odamlarga yuqsa, ularning oʻlim darajasi balandlashib ketyapti. Menimcha, iqtisodiyot haqida ham shunday fikr bildirsa boʻladi. Mana shu surunkali kasalliklari koʻp iqtisodiyotlarni hozirgi inqiroz "oʻldirib qoʻyayapti", yaʼni juda ham katta taʼsir koʻrsatayapti. Biz hozir ikki yil oldin qilmagan islohotlarimiz, yaʼni biz oʻsha paytda privitatsiya qilmadik, derebulyatsiya qilmadik, bozorlarni raqobatlik qilmadik va hozir bunga toʻlayapmiz. Deylik, havo yoʻllari. Bizda hamma soliqlardan ozod etilgan, davlatga umuman soliq toʻlamaydi. Lekin hozirgi qiyin ahvolda, biz ularni qutqaryapmiz. Biz degani soliq toʻlovchilar, bu bir. Ikki, shunchadan beri havo yoʻllari ishlab keldi. Ularni faoliyatini taʼminlash uchun bizning xalq keragidan ortiq qimmatga bilet olib uchib yurdik. Masalan, biz keyingi safar uchamiz, har doim norozi boʻlib chiptasini olamiz. Chunki, ular qimmatlik qiladi,nima uchun, oʻsha kompaniyani qutqarish uchun. Na byudjetga foydasi bor, na isteʼmolchilarga foydasi bor, biletlari qimmat, sifatsiz va hokazo. Yomon boʻlgani shundaki, deylik mana taksi haydovchisi oilasi bozordan biror narsa sotib olganda, baribir soligʻi davlatga tegardi. Lekin hozir oʻsha odamning oilasiga pul kelmayapti, balki oʻsha foyda isteʼmolchilarga qimmatga sotadigan aviakompaniyani qutqarishga ketayapti. Menimcha, Oʻzbekistondagi insonlar bu narsadan nihoyatda xursand boʻlishmaganligi, yaʼni negativ fikrlar bildirishayotganligini men tushunyapman. Lekin, yuqoridagi gap, surunkali kasalliklar inqirozning kuchayishiga olib keladimi? Shu haqda qanday fikrdasiz?
Botir Qobilov: Rus tilida shunday gap bor: "Приватизируя доходы рационзируй расходы". Pul ishlab keltirayotgan korxonaning daromadi korxona egasining choʻntaklariga ketadi. Lekin ishlab turgan korxona qiyinchilikka tushsa, uni qutqarish soliq toʻlovchilarga tushadi.
Endi ,albatta, surunkali kasallik deb taʼriflasak boʻladi. Masalan yillar, yoʻq, yillar ham emas, dekadalar davomida qilinmagan ishlar uchun hozir qaysidir maʼnoda "pul toʻlayapmiz". Agar davlat transport, energetika va shunga oʻxshash sohalardan umuman chiqib ketganida, hozir oʻylashimcha soliq toʻlovchilar uchun krizisdan chiqish arzonroq boʻlar edi. Nima uchun? Chunki, oʻzi biznes degani, qandaydir "risk"ka rozi boʻlgan insonlarni biznes qilishi. Shuning uchun "Aviakompaniyani qutqarmaymiz, chunki uni oʻz egalari bor. "Risk"ka kirishini bilib biznesga kirishgan" deyish kerak edi. Bizda ham xuddi shunday, Agar havo yoʻllarining egasi davlat emas, shaxsiy qoʻllarda yoki bir necha guruh aksiyadorlar qoʻlida boʻlganda edi korxonani saqlab qolish davlatning ishi boʻlmas edi.Davlat aytardiki, "meni boshqa joylarim bor, bu yerda 14 million aholim bor ekan, ularga birinchi pulini berib olay, balki keyin seni qutqararman" deyishga kuchi yetar edi. Ammo hozir esa davlatning farzandlari shunchalik koʻpki, boqimanda, nima desa boʻladi, ulgʻayib 18 yoshdan oshib ketgan farzandlari oʻzini uyida yashayapti, uyidan chiqarib yubora olmayapti. Mana oʻzingiz ham bilasiz, AQSH da 18 yoshga toʻlganidan keyin farzandi uyidan ketmasa, ota-onalar sudga berib, farzandini uyidan chiqarib yuborishadi. Oʻzbekiston ham xuddi shunday qilishi kerak edi. Shuncha katta qildik, shuncha taʼriflarni qoʻydik senga, shuncha bojlarni qilib berdik, oyoqqa turmading, insofsiz deb oʻz vaqtida privitatsiya qilib yuborganimizda , hozirgi xarajatlar soliq toʻlovchilarga osonroq tushardi. Shuning uchun surunkali kasallik, albatta, yuzaga chiqyapti. Afsuski, endi iqtisodiyotni qutqarish kutilganidan koʻra qimmatga tushadi.
Lekin shu krizisni yaxshi tarafi boʻldiki, bizdagi bor muammolarimizni yanada boʻrttirib koʻrsatib beryapti. Umid qilamanki, mana shu krizisdan chiqishni biz uchun asosiy sabogʻi iqtisodiy siyosat, yaʼni, iqtisodiy dasturlarimizni ozgina boʻlsa-da toʻgʻrilab olish, yaʼni oʻsha iqtisodiyotdagi davlatni ishtirokini qisqartirish va hamma qarorlarni bozor ishtirokchilariga qoʻyib berish maqsadga muvofiq boʻlar edi. Oʻylayman-ki, bundan yaxshi saboq chiqaramiz.
Hoshimov: Rahmat. Men ham saboqlar haqida oʻyladim. Endi baribir oʻzbeklarda ham har xil gaplar bor. Masalan, "Yaxshi ot - bitta xatoda oʻrganadi, yomon ot - mingta xatoda oʻrganadi…"
Botir Qobilov: Yaxshi ot - sekin chopadi" deyishadi. Lekin boshqa gap bor:"Yaxshi ot…
Hoshimov: "Yaxshi otga bir qamchi, yomon otga ming qamchi"mi? Shunaqa gaplar ham bor.
Botir Qobilov: Lekin men boshqasini aytmoqchi edim. "Yaxshi ot - sekin chopadi" deyishadi-ku, noʻtogʻri bu. "Yaxshi ot - qazi boʻlib ketadi".
Hoshimov: Haa… Xullas, men nima demoqchiman, mana shu kasalliklar bor-ku, davlat aralashuvi… Yana bir narsa agar esingizda boʻlsa, siz bilan bir yil oldin shu xususiylashtirish haqida gaplashganimizda, siz yoki men aytganmidim eslay olmayapman, aytgandikki, yoki qanaqadir majlisdamidik, xullas investitsiyadan qaytgan pulni nima qilish kerak deyilganda, ikkovimiz birdaniga aytgandik: "Yoʻq, yoʻq. Buni byudjetga aralashtirish mumkin emas, qandaydir fond qilib, qayergadir tikib qoʻyish kerak" degandik. Oʻshani hozir oʻylaymanda, 2018-yilmidi "Uzreport" ga intervyu berganimda ham shunaqa gapni gapirgan ekanman. Yaqinda koʻrib qoldim. Yaʼni "Tezroq privitatsiya qilish kerak, lekin uning pulini byudjetga kiritmaslik kerak, chunki u oʻzi soliqlardan pul olishni oʻrganishi kerak. Sababi, byudjet uchun ortiqcha pul shakarga oʻxshaydi, oʻrganib qolsa keyin tushishi qiyin boʻladi" degan ekanman. Shunda, menga bu holat ikkita dars boʻldi. Birinchidan, oʻsha paytda xususiylashtirilganda hozir bir feskal boyligimiz boʻlardi. Boqimandalarni boqishdagi xarajatlar kamayardi. Yana biri rezerv boʻlardi. Aynan shu rezerv hozirgi "qora kunlar"ga kerak. Oʻzi rezerv asl mohiyati shundaki, qora kun yoki bir yomon paytda oʻshani ishlatish kerak. Yaʼni bizni xususiylashtirilgan rezervimiz boʻlardi. Ikkinchidan, hozir dunyoda inqiroz boʻlgani uchun, menimcha, davlat idoralarini narxi ham tushgan. Deylik siz 2018-yili 100 soʻmga sotganingizda, hozir ancha kamroqqa sotasiz. Chunki, AQSH da ham, umuman hamma yerda narsalarni narxi arzonlashgan, investitsiyalar qimmatlashgan va hokazo. Ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda. Biz agar oʻshanda xususiylashtirganimizda, bu krizisga ancha yaxshiroq formada kelgan boʻlardik. Ham xarajat kamroq, ham rezerv koʻproq holatda. Shuning uchun, shu narsalar haqida oʻyladimda, shu narsalar qanaqadir profatik(adashmasam) boʻlgan ekan-da…
Botir Qobilov: Toʻppa-toʻgʻri, gapingiz albatta toʻgʻri.
Hoshimov: Esingizdami, qayerda shuni gaplashgandik? Meni esimda bor-da siz bilan gaplashganim. Lekin, eslolmayapman qayerdaligini. Siz "yu-yuu-yu" degan edingizda(kuladi).
Botir Qobilov: Adashmasam, mutassaddilar bilan birga qatnashgan majlisimiz boʻlsa kerak. Oʻzi bir xil fikrlaymiz koʻp narsalarda. Meni ham esimda bor. Xuddi shu masalada va ikkinchi masala ham esimda bor. Oʻsha ikkalamiz yoʻq-yoʻq deb baqirganimiz. Xatto, ovoz koʻtarilib ketgan. "Pul tarqatilayotganda oʻrtaga oʻrtakashlarni qoʻshaylikmi?" deyilganda ikkalamiz aytgandik…
Xullas, shu toʻgʻri. Chunki oʻz vaqtida sotganimizda, birinchidan, qimmatga sotardik, rezervda pul boʻlardi va albatta, rezerv "qora kun"ga saqlanadi. Agar hozirgi sharoit "qora kun" boʻlmasa, bu qanday kun, yaxshi kunmi?
Albatta, privitatsiya qilinganda, birinchi boʻlib sotilgan mablagʻni byudjet yoki ushbu feskal yildagi qarzlarni yopish uchun emas balki "суверенний фонд"gami yoki boshqa biror fondga qoʻyib, oʻsha fonddan faqat investitsiya qilish mumkin. Masalan, biz "strategik" deganda umuman boshqa narsani tushunyapmiz, "strategik" degani neft yoki katta logistika emas, strategik deganda biz strategik kelajagimiz uchun, innovatsiya uchun yoki masalan…
Hoshimov: Taʼlim
Botir Qobilov: Ha, taʼlim, meditsina degan narsalarga strategik mohiyat boʻlishi kerak. Bizda strategik deyilsa Shoʻrtanda yoki qayerdadir gaz koni ishlab chiqarish degan narsalarga ketib qoladi. Hattoki, statistika qoʻmitasiga qarasangiz, menimcha bu narsa haqida har yili yozaman, investitsiyalarni kesimida taʼlim bilan meditsinaga 2 yoki 3% har biriga pul keladi. Shuning uchun, strategik deganda, ayniqsa oʻsha joylarga(taʼlim, innovatsiya,v.h.k) yoʻnaltirishimiz mumkin edi. Endi biz oʻz vaqtida privitatsiya qilmadik. Albatta, narxlar tushib ketgan boʻlishi tabiiy. Chunki, hozir qoʻpol qilib aytganda hech kimga kerak emas. Sababi, hozirgi kunda investorlar jahon moliya bozorida oʻzlariga xavfsiz boʻlgan aktivlargagina pul tikishyapti. Buning sababi esa hozirgi paytda mavhumlik va ayniqsa Oʻzbekiston kabi rivojlanayotgan davlatlarga investitsiya koʻlami keskin ravishda tushib ketgan. Buni afsus bilan tan olishimiz kerak, vaqtida sotilmagan narsaga hozir pulini toʻlab yuribmiz.
Hoshimov: Lekin men bu yerda aytmoqchimasman, bizni eshitish kerak edi vaqtida deb, hozir gʻalati tuyiladi-yu…
Botir Qobilov: Albatta, albatta, albatta(shoshib javob beradi).
Hoshimov: Bu oddiy narsa edi-da. Yaʼni buni "common sense" deydi-ku, masalan, nima desam ekan(ikkilanadi), bir xil narsada ikkita odamni fikri bir xil chiqishi u fikrni chuqurligida emas, qandaydir qiyin fikr boʻlgani uchun emas, judayam osonligi uchun. Masalan, suv hoʻl. Buni hamma biladi hoʻlligini. Suvni quruq deyishi bilan u hoʻlmas boʻlib qolmaydi. Men aytayotganim shundaki intervyuni koʻrganimda hayron qoldim, oʻsha soʻzni aytgan ekanman. "Qora kun" kelsa shuni ishlatarmiz balki va hokazo degan gaplarimdan keyin "Voy"(taajublanib) dedim, qoʻli bilan kelibdi-ku dedim.
Yana bitta fikr sizga aytaman, Botir aka, qanaqa deb oʻylaysiz:
Toshkentda koronavirus avjiga chiqqanda, meni ham ota-onam kasal boʻlib qolishdi, toʻgʻrisi aytsam, kasalxonalarda joy yoʻq, testlar yoʻq, tez yordam mashinalari yoʻq va hokazo, bir qarindoshimiz ham vafot etdi. Qanaqa boʻldi, misol uchun, tushunishim boʻyicha taxminan aytaman. Deylik, oʻsha odam tobi ertalab 6 larda qochgan boʻlsa, biroz oʻtib tez yordam chaqirishgan, lekin oʻsha inson 8 da jon bergan. "Обед" vaqtida koʻmib kelishgan. Keyin kechqurungi 10 da tez yordam qoʻngʻiroq qilib, "hozir kela olamiz", degan. Bu qoʻngʻiroq oʻsha insonni koʻmib boʻlinganidan keyin qilingan. Endi shunchalik tez yordam kelishi qiyin boʻlgan, kasalxonalarda tabiiyki joy boʻlmagan va yana bir nechta yaqinlarimiz shunaqa boʻldi, yaʼni shifoxonada joy topish nihoyatda qiyin boʻldi. Ikkinchi tarafdan esa davlat aytdiki, "biz hamshira topa olmayapmiz,doktor topa olayapmiz, ishlashga odam topa olmayapmiz" deyishdi. Oʻshanda men aytdim, bizda surunkali kasalliklardan yana biri, bizda koʻp yillardan beri xususiy meditsinaga ruxsat yoʻq edi. Keyin, koronavirus avjiga chiqqanidan keyin, xususiy klinikalarda ham davolanish mumkin degan qaror berishdi va u ancha yengillik berdi(jumladan, xususiy testlar qilish). Shu koʻp yillardan beri xususiy meditsinaga yoʻl qoʻyishmaganligi , mana shunday krizislar paytida nihoyatda qimmatga tushgani koʻrinib qoldimi? Nima deb oʻylaysiz? Masalan hozir kasalxonalardagi joylar 20%ga koʻproq boʻlganda, oʻlim darajasi kamroq boʻlarmidi degan hayol oʻtdi… Jumladan taʼlimda ham shunaqa, hamshiralarni tayyorlaydigan institutlar koʻproq boʻlganida yoki doktorlar - oʻzi doktor boʻlish qiyin, masalan, ToshMI da 100 ta odam bitta joyga topshiradi. Lekin hozir mana Akfa Universiteti ochildi. Ammo boshqalari oʻsha paytgacha koʻproq ochilganida, ularning bitiruvchilari ham hozir ishlayotgan boʻlarmidi? Bizda doktorlar ham yetishmayapti, tibbiy tizim ham yetishmayapti va umuman olganda taʼlim bilan tibbiyotda xususiy odamlar ishlashiga taʼqiq bor edi, hali ham bor, misol uchun katta operatsiyalarni xususiy shifoxonada qilib boʻlmaydi, faqat davlatnikida qilish kerak.
Doktorlarni tayyorlash esa oxirgi ikki yilda ruxsat berildi.
Botir Qobilov: Unda uni mazmuni nima edi, xususiyni cheklashni mohiyati?
Hoshimov: Men shuni koʻp soʻraganman, Botir aka. Hammani har xil fikri bor bu haqda. Baʼzilar aytadiki: "Xususiyni sifatiga kafolat yoʻq edi, davlat tekshirishi kerak" deyishdi. Taʼlimga ham aytishdiki:" Mana biz ToshMI yoki boshqa davlat institutlarida qanday taʼlim berilishini bilamiz. Lekin, xususiyda qanaqa taʼlim berishiga kafolat bera olmaymiz" deyishdi. Lekin oxirida baribir xususiylardan foydalandik. Masalan, juda koʻp odam koronavirus paytida xususiy shifoxonalarda davolandi. Hokimlar xususiy klinikalarni koronavirus uchun qaytadan ochdirishdi. Shuning uchun aytayapman, mana shu yerda saboq boʻlarmikan? Mana shu yerda xususiy tibbiyotga ruxsat berish qanchalik yaxshi boʻlishini bilisharmikan?
Botir Qobilov: Albatta yaxshi savol. Shu oxirgi qismidan boshlayman. oʻzi men ham rostdan bilmasdim, xususiyga ruxsat yoʻqligini. Juda qiyin masala. Nima uchun boshidan davlat shu xususiy klinikalarni, xususiy universitetlarni ochilishiga rasmiy yoki oʻgʻzaki taʼqiq boʻlishini bilmasdim. Menimcha, sizni aytgan gapingiz ham toʻgʻri boʻlsa kerak. "Davlat tekshira olmaydi yoki sifatni nazoratiga ola olmaydi" deb taʼqiq qoʻygan boʻlishi mumkin.
Hoshimov: Bu ularni fikri. Men bunga qoʻshilaman demadim.
Botir Qobilov: Ha, ularni fikri. Lekin, gap shundaki yaqinda Twitterda bir iqtisodchi yozdiki, "davlat instituti deganda, davlat oʻzi koʻp narsani bilmaydi, bilmasligi tabiiy. Agar oʻsha davlatda ishlayotganlar shunchalik aqlli boʻlganda, ular davlat institutida ishlamas edi, xususiyga oʻtib ketardi" deb yozdi, uni tagida bahs-munozara boʻldi. Lekin, men u bilan umumiy ravishda qoʻshilaman. Chunki, xususiy deganda, biz foyda ketidan quvayotgan kapitalistni nazarda tutishimiz kerak emas. Xususiy deganda, bu bozor, oddiy bir nodavlat tashkilot. Masalan, hozir men "xususiy universitetlar ochilsin" deb taʼrafdori boʻlsam, koʻpchilik aytadiki "pulni ketidan quvadigan tadbirkorlar koʻpaysinmi?" degan odamlar koʻp. Biroq bu yerda gapni maʼnosi pul ishlab topmoqchi boʻlgan odamlar emas, davlatni qaramogʻidan chiqarish, talab va taklifga asoslangan holda iqtisodni yoʻlga qoʻyish. Endi qattiq botsa ham tan olishimiz kerak, bizni iqtisodiyotimiz bozor iqtisodiyoti tamoyillariga unchalik moslashmagan holda ishlaydi. Bu yomon narsa emas, masalan, "plan economy" deydi-ku…
Hoshimov: Rejalashtirilgan iqtisodiyot...
Botir Qobilov:Shu bizga Sobiq Ittifoq davridan bizni qoʻlimizga kelib qolgan va hozir ham ishlayapti. Endi hozir boʻladimi yoʻqmi bilmayman. Oldinlari bizga shuncha kasb mutaxassisi kerak deb moliya tizimiga berilardi. Keyin moliya tizimi pullarini " chapga-oʻngga" hisoblab, shundan soʻng "boʻpti, bizga 100 ta shifokor emas, bizga 90 ta shifokor kerak ekan" deb pulini ham shunga qarab taqsimlab berardi.
Albatta, davlat bilmaydi, kim doktor boʻlmoqchi, yoki 3 yildan soʻng doktorlar kerakmi yoki oʻqituvchilar kerakmi? Shuning uchun aytmoqchimanki masalaning ikkita tarafi bor. Birinchi tarafi xususiy sektor, xususiy bozorni rivojlantirmaganimiz va unga taʼqiq qoʻyganimiz. Ikkinchisi buning natijasida, balki "correlation" dir, jamiyatimizni oʻzida doktor boʻlaman yoki oʻqituvchi boʻlaman degan insonlarning soni keskin kamayib ketdi deb oʻylayman. Chunki bu kasbni rus tilida aytiladi-ku "престиж" deb, umuman mustaqillik davrimizda, bilmadim, qanday oʻlchash mumkin, faqat va faqat pastga ketayapti desam boʻladi. Masalan, "Yangiliklar", da oʻqishingiz mumkin, qanday doktorlar kaltaklanayapti, pichoqlanayapti. Agar bu haqda kanalimda qidirilsa, har safar yozaman, shunchalik iqtisodiyot haqidagi narsalar ikkinchi darajaga oʻtib qolganki, masalan, yosh bolalardan soʻrang, kim boʻlmoqchisan desangiz 100 tadan 99 tasi doktor demaydi yoki oʻqituvchi demaydi. Sababi, biladiki doktorlarni oyligi kam, ijtimoiy muhofazasi yoʻq va jamiyat tarafdan doktorlarga munosabat boshqacha boʻlganligi uchun boshqa kasb tanlashadi. Shuning uchun, biz oʻz vaqtida xususiy institutlarga ruxsat berganimizda va men oʻylaymanki bizning iqtisodiyotimizda eng katta monopoliya bu avia yoki temiryoʻl emas, aynan taʼlim deb hisoblayman. Qachonki shu taʼlim monopoliyasidan voz kechib, bozorga qoʻyib bersak, davlat har yili "social planner", yaʼni sotsial reja qilish tajribasidan voz kechgan holda, mayli qancha institut ochilsa-ochilsin, faqat sifatga baho berish davlat talabidan boʻlishi kerak emas. Yuqoridagi operatsiyaning sifatini ham, taʼlimning sifatini ham offisda oʻtirgan byurokratlar emas bozordagi ishtirokchilar(yaʼni taʼlimni berayotgan, taʼlimni olayotgan va taʼlimga muhtoj boʻlgan) ning oʻzi belgilashi kerak. Faraz qiling, 100 ta xususiy klinika yoki 100 ta xususiy institut ochildi. Endi qanday tashkilot baho beradi, test markazidir balki…
Hoshimov: Yoʻq, yoʻq bizda Vazirlar Mahkamasi qoshida Taʼlim sifatini nazorat qilish idorasi bor. Ular yurib tekshiradi. U juda katta byudjetli katta idora.
Botir Qobilov: Men ularni bilmayman. Balki mendan xafa boʻlishar. Lekin faraz qilaylik, u 10 ta odam ishlaydigan idora boʻlishi mumkin. Balki,u yerda iqtisodiyot boʻyicha, yoki "market design" boʻyicha Nobel mukofotini olgan insonlar ishlamayotgandir. Shuning uchun, bozordagi mexanizmlarni oldindan hech kim bila olmaydi. Masalan, ular taʼlimni olmayaptiku, olmagan boʻlsa qanday baho beradilar. Taʼlimni talaba olyapti va taʼlim olayotgan talabaning ota-onasi pul toʻlayapti. Agar yuzta, mingta universitet ochilishiga yoʻl qoʻyilsa,faraz qiling, byurokratlar emas, taʼlimni olayotgan ota-ona yoki farzand oʻqish davomida koʻradi, qayerda oʻqitilyapti, qayerda oʻqitilmayapti, qayerda sifati yaxshi. Sifati yaxshi boʻlmagan va shunga yarasha narxi baland boʻlgan universitetlar yoki klinikalar oʻz-oʻzidan bozor iqtisodiyoti sharoitida yoʻq boʻlib ketadi. Unga taklif bormaydi. Bozorni oʻzi, narx mexanizmini oʻzi uni joy-joyiga qoʻyib qoʻyadi. Endi bu surunkali kasalliklarning eng surunkasi narxlarni…
Hoshimov: Keyin yana bitta narsa, byudjetda ham ancha yengillashtirardi deb oʻylayapman
Botir Qobilov: Byudjetda masalan qarasangiz, yaxshi eslatdingiz hozir shuni aytmoqchi edim, esimdan chiqib qolibdi. Byudjetda… Agar davlatlarni byudjetdan taʼlimga va meditsinaga ketkizadigan mablagʻlarini qarasangiz, YAIM ga foiz kesimida qarasangiz, Oʻzbekiston top 10, 20 talik davlatlarni ichiga kiradi. Masalan, taʼlimga…
Hoshimov: U yerda ikkita narsa bor, toʻgʻri aytayapsiz. Taʼlimga juda koʻp pul ishlatamiz, masalan Germaniyadan ikki barobar koʻp ishlatamiz va hokazo. Lekin, bizda byudjet borku. Bizda shu byudjet sal "qiyshiqroq" boʻlgani uchun, oʻsha byudjetga qarasangiz sal foizi kamroq boʻladi. Lekin, gapingizga qoʻshilaman, eng koʻp ishlatadiganlardan birimiz, taʼlim bilan tibbiyot uchun.
Botir Qobilov: Shunga yarashamasmi… Shuning uchun bu intervyudan oldin gaplashdik. Yaʼni, pul koʻp sarflashi har doim ham yaxshi natijaga olib kelmaydi. "Pulni koʻp ishlatyapmizku, natija qani deyish bu… Ikki xil narsa-da bu byudjetga yengillik bu ozgina moliya ishini yengillashtirish yoki byudjetga tushayotgan tushumlarni boshqa joylarga samarali ishlatish uchun oʻsha eng katta byudjet…. "Xorb" desak boʻladi qoʻpol qilib , oʻsha ta'lim yoki meditsina sohasini xususiy qoʻllarga, xususiy insonlarga emas bozorga tashlab qoʻysa byudjetga ancha yengillik tushgan boʻlar edi.
Hoshimov: Menimcha keyin davlat maktablarini sifatini oshirsa ham boʻlardi. Hozir masalan, deylik, 10 millionta bolaga 2 soʻm ketayotgan boʻlsa, hozir oʻsha 10 milliontani mayli 20% i xususiy maktablarga borsa ham, nima deydi, surat…eee… maxraji kamayardi. Kishi boshiga xarajatlarni koʻpaytirsa ham boʻlar edi. Rahmat bu gapingizga, menda bitta bunday fikr bor, Botir aka, masalan, mana shu taʼlimni, tibbiyotni sifati haqida bahslashganimda, koʻpincha mana bunday fikr boʻladi. "Yoʻq,deydi. Masalan, hozir davlatniki emas deylik, tish doktorlarni yoki boshqa… Xususiyga berib yuborsa, ular kasal qilib oʻldirib qoʻyadi odamni" deyishadi. Men ularga qisqa qilib aytamanki, toʻgʻri deyman, hozir ikkalamiz kafega borib oʻlib qolishimiz mumkin deyman, agar, masalan, goʻsht yoki bir sanitariya notoʻgʻri boʻlsa, real darajada ovqatdan oʻlishni juda katta ehtimoli bor-da. Masalan, xususiy universitetda oʻlib qolish ehtimoli juda kam-da, dabdala universitet boʻlsa ham. Lekin "перашка" yeb oʻlish, juda katta ehtimol. "Особенно" Oʻzbekistondagi yozda. Lekin, bizda koʻchada oʻlayotganlar unaqa koʻp emas-da ovqatdan va deylik shuni deb hamma ovqatxonalar SSSR dagi holat emas. Bozor hal qilyapti, mana shu yerda somsa yaxshi qilinarkan, mana bu yerda yomon qilinarkan deb. Shuning uchun bozor hal qilyapti… Masalan men xizmat qilganimda, eslay olmayman qachonligini, siz restoranning "СИЕС" qogʻozini soʻragan edingiz. Siz "СИЕС"ga ishonmasangiz kerak. Men ham ishonmayman. Menimcha, Oʻzbekistonda birorta odam bilmaydiki, bizda restoranlarni "СИЕС" tekshirishini. Hamma oʻzini aqli bilan qarab aytadiki "Ha, yaxshi" deydi. "СИЕС" ni ham xuddi taʼlimni tekshiradigan idoralarga oʻxshataman. Mana, siz Vazirlar Mahkamasidagi oʻsha idorani bilmas ekansiz. Oʻsha idora ham СИЕС ga oʻxshab, tekshirib berishi kerak taʼlimni. Lekin, men oʻylamayman, kimdir universitetga kirayotganda, oʻsha idora nima deb oʻylarkan demaydi. Boshqa bozor mexanizmlari orqali qiladi. Ikkinchi narsa, aytganingiz, "престиж" dedingiz-ku, masalan, oʻqituvchilar bilan doktorlarni "престиж"i kamligi. Men oʻylayman, bu ham bozor qonunlariga koʻra boʻlgan. Chunki oʻqituvchi va doktorlarning xizmatini sotib oluvchi bitta odam boʻlgan,bu - davlat. Monopsoniya yaʼni. Oʻqituvchi faqat davlatda oʻqituvchi boʻla oladi. Doktor faqat davlatda… Shuning uchun, oʻsha odamlarga raqobat boʻlmaganligi ularni jamiyatdagi "престиж" ini tushirib tashlagan. Masalan, Oʻzbekistobda IT bilan shugʻullanaman desangiz, hamma "oʻoʻoʻoʻ" deydi-ku, "такой нормально" pul olsa boʻladi, v.h.k. Shunga Xojiboy Tojiboyev dek odamlar, ularni sotsiologlar desa ham boʻladi, nima deydi, kulgi ulashadigan odamlar. Ular jamiyatini nozik nuqtasini biladi. Esingizda boʻlsa, bir hazil bor edi. Oldin oʻqituvchi boʻlsa "keling-keling" oʻtiring, toʻrga chiqing deb, Keyin oʻqituvchi desa yoʻqol deydi(kuladi). Traktorchilarni olib kel deydi. Traktorchini toʻrga olib chiqib qoʻyadi. Traktorchi boʻlsa, qizini beradi. Oʻqituvchi boʻlsa, bor-e deydi degan hazil bor edi. Oʻsha hazilda chuqur iqtisodiy maʼno bor deb oʻylayman. Maʼno nimadaki, traktorchini nima uchun jamiyatdagi "престиж"i baland, chunki u tadbirkor, xohlasa uni yerini chopadi, xohlasa buni yerini chopadi, u xizmatlarini koʻp fermerlarga sota oladi va jamiyatda oʻrni baland. Oʻqituvchi bechora esa bitta maktabdan, yaʼni oʻsha tizimdan boshqa hech qayerda u uchun kurash yoʻq. Traktorchi uchun kurash bor. Masalan, bir fermer aytadi "meni yerimni chopib bering" deydi, pul beradi, ovqat beradi, qoʻy beradi, bir narsa qilib…
Shuning uchun, men oʻylayman, bizda oʻqituvchi va doktorlarning "престиж"i pastligi jamiyatda ularga nisbatan, ularni xizmatlari uchun raqobat yoʻqligi va AQSH ga qaytadigan boʻlsak, AQSH da yaqinda bitta narsa oʻqidim. Bilasizmi, Jeyson Abolot degan iqtisodchi bor. Tibbiyot boʻyicha shugʻullanadi, shu Twitterda koʻp yozishadi, doktorlar bilan "спор"lashib. Shunda bir statistika koʻrsatdi, bilasiz AQSH da doktorlarni daho deb oʻylashadi, menimcha, 80% doktorlar top 1% ga kirar ekan, daromadi boʻyicha. Yaʼni eng boy guruh bu AQSHda doktorlar ekan. Nima uchun, chunki albatta raqobat bor, har bir shifoxona doktor olib kelishi kerak, nimalar ham qilmaydi… Shuning uchun, oʻylayman, jamiyatdagi koʻp kasalliklarimizni asli sabablari, ijtimoiy kasallikni sababi ham iqtisodiy deb oʻylayman va shu narsada sizga bitta savol beraman. Yaqinda yozgan postingizga. Aytdingiz, Oʻzbekistondagi koʻp odamlar yurak xastaligi boʻyicha koʻp oʻladi. Yogʻli ovqat yeydi, kam mashq qiladi. Shu narsa haqida sal gapirib berasizmi va keyin yana bitta savol beraman. Nima uchun shunaqa deb oʻylaysiz?
Botir Qobilov: Ha, postimda yozdim. Statistikani qoʻydim. Oʻzbekistonda… Xabari yoʻqlar uchun ham eslatib oʻtaman, agar 100 ming kishi boshiga, yurak xastaligidan vafot etadigan kishilarning nisbatini olsak, butun dunyo boʻyicha Oʻzbekiston yaqqol peshqadam, birinchi oʻrinda. 740 tami yo 750 ta odam har 100 mingta odam uchun yurak xastaligidan vafot etadi. 2-oʻrinda adashmasam Afgʻoniston va postni qoʻyishimdan maqsad yaqinda Mustaqilllik yilimiz va qiziq boʻldi, 91-yildan keyin qanchaga oshdi. 59.. yoʻq 60% ga oshibdi. Bu jihatdan ham 1-oʻrindamiz. Endi bu koʻpchilik uchun sogʻliqni saqlash koʻrsatkichi boʻlib tuyulishi mumkin. Odamlar aytishi mumkinki, "ha u choyxonada yotibdi, yogʻli ovqat yeyapti. Shundan vafot etayotgandir yoki mashq qilmaydi" deb oʻylashi mumkin. Lekin shu postimda ham yozdim, bu koʻrsatkichni asosiy negizi oʻsha ijtimoiy, iqtisodiy aholining turmushini aks ettiradi. Aytishimiz mumkinki, iqtisodiy siyosatni ham aks ettiradigan koʻrsatkich deb hisoblasak boʻladi va postimda yozgandim, men uchun YAIM ni oʻsishi yoki boshqa narsadan koʻra sal qiziqroq tuyulardi. Sababi, nimaga, masalan, aytishingiz mumkin, odamlarimizni oʻzi koʻp goʻsht yeydi yoki qaysidir ekspertimizni gapiga notoʻgʻri boʻlib odamlar koʻp goʻsht yeydi yoki yogʻli narsa yeydi, mashq qilmaydi…
Hoshimov: Shu toʻgʻri gap edi, lekin. Shu odamni bekor unaqa qilishdi. Rostdan ham koʻp goʻsht yeydi-da,
Botir Qobilov: Toʻgʻri… Goʻsht… Endi toshboʻronni tagida qolib ketsam kerak, bu gapni orqasidan. Siz ham keling birga toshboʻronni tagida qolib ketaylik. Oʻzi shu koʻpchilikni fikri goʻsht bilan oʻlchanadi, masalan, oʻrtacha oilaning byudjet statistikasiga qarasangiz, oila boshligʻidan soʻrasangiz, qancha topiladi desangiz goʻshtni kilosida oʻlchanadi. Shu qanchadir gʻoʻshtni kilosida hisoblanadi. Endi shu "култ" boʻlib qolgan. Boyagi insonning gapida ham jon bor. U odam aytdi-ki, "biz koʻp goʻsht yeymiz". Lekin u muammo qilib koʻrsatdi, nimagadir sabab qildi. Sabab emas. Ammo, biz koʻp goʻsht yeymiz, bu fakt. Endi buni toʻgʻrisi gaplashishimiz mumkin, lekin menimcha… Oʻzbek emas ekansan deb…
Hoshimov: Yoʻq, men ham koʻp goʻsht yeyman, lekin hozir "argument" ga….
Botir Qobilov: Savolga, savolga qaytaman. Postni qoʻyishdan asosiy maqsad nimadaki, aytmoqchimanki, toʻgʻri ovqat yemaslik faqat yogʻli ovqat yeyish emas, bu masalan ovqatning ratsioniga qarab, sabzavot, meva yeyish yoki mashq qilish. Shu odamlar mashq qilmayapti, chunki ularni vaqti yoʻq, yumush… Bular ikkinchi darajali. Shuning uchun, aytmoqchimanki bizning aholimizning asosiy qismida tirikchilik, yaʼni bugungi kunni koʻrish, dasturxoniga ovqat qoʻyish, hokimiyatdan kelib buldozerda buzib ketayotgan uyini qandaydir saqlab qolish, ertangi kunni bir amallash, farzand ishga qoʻyish, ishini yoʻqotmaslik, shu kabi kundalik yumushlar natijasida sogʻliqqa eʼtibor berish ikkinchi darajaga tushib qoladi va albatta dieta degan narsa yoʻq…
Hoshimov: Parhez boʻlsa kerak, oʻzbek tilida…
Botir Qobilov: Ha, parhez degan narsa umuman yoʻq. Ikkinchidan, aholimizni daromadi oʻzi juda kam asosiy qismida. Albatta, siz bu koʻrsatuvni Toshkentning qulay yeridan, divanda oʻtirib koʻrayotgan boʻlsangiz sizga bunday tuyulmasligi mumkin. Lekin, Oʻzbekistonning aksariyat qismi juda kambagʻal yashaydi va ularni ovqat ratsioni toʻgʻri emas. Ular parhez qilmaydi yoki boshqa narsa qilmaydi. Shuning uchun, bu koʻrsatkichlar orqasida katta fundamental aysbergni tagi yotibdi. Endi iqtisodiy… Insonlarimizni pulini sarflashi ham, masalan shunga monand… havodan nafas olish, yurak xastaligi kelganidan keyin yurakni siqilishi bor, masalan, insonlarimizni oʻzi… ayniqsa, siz ham bilsangiz kerak, chet eldan kelganda yoki koʻrganingizda, ozgina… nima desa boʻladi, stress "уровень"ni oshadi insonlarda. Misol uchun, navbatda turish yoki qandaydir kundalik ehtiyojlaringizni qondirish uchun, oson yumushlar uchun biz juda koʻp kuch ketkizamiz. Oson boʻlgan narsalarni qiyinlashtiramiz va natijada insonlar ikkilamchi boʻlgan narsalarga vaqtini koʻp ketkazadi, koʻp asabiylashadi, ishdan boʻshash… Insonlarimizni juda yumushi katta, shuning uchun sogʻliqni oʻzi tufayli vafot etyapti deyish notoʻgʻri, sogʻliqni yomonligi shu iqtisodiy nochorlik, boʻlajak kelajakka boʻlgan "уверенность" ning kamligi natijasida bugun har kuni stressda yurishning oqibati va shu kabi katta-katta narsalarning maxsuli deb oʻylagan boʻlar edim.
Hoshimov: Rahmat, Botir aka. Men bu fikrda bir narsani oʻyladim. Iqtisodda… nima deydi, kelajakni qanchalik baholash degan narsa bor. Bilamiz, kimdir uchun kelajak juda qimmat, kimdir uchun kelajak juda arzon. Masalan, AQSH da bilamiz, pulni narxi arzonroq, yaʼni kelajakdagi pul hozirgiga nisbatan unchalik arzon emas. Oʻzbekistonda esa teskarisi. Hozirgi 100 dollar bilan, 10 yildan keyingi 100 dollar bizda kattaroq farq AQSH dan koʻra. Hozir buni oddiy tilda tushuntiradigan boʻlsam, qanchalik biz kelajakni yaqin yoki uzoq deb oʻylaymiz va bilamizki, koʻp kambagʻal jamiyatlarda odamlar kelajakni deyarli yoʻq deb oʻylashadi. Men oʻylayman, Oʻzbekistondagi siz goʻsht haqida yozgan postdan maʼno bizda kelajak mavhumligidan, noaniqlik baland boʻlganligidan odamlar shunaqa xatti-harakatlar qilishadi. Mana oddiy gipotetsik,lekin matematik tushuntirib berishga savol: Agar odam ertaga oʻlishini bilsa, hech qanaqa mashq qilishi kerak emas. Mashq qilishni maʼnosi hozir qiynalasiz, lekin kelajakda hayotingiz yaxshiroq boʻladi. Parhez ham qilish kerak emas, chunki parhezni ham maʼnosi hozir yaxshi yeysiz, umringiz ham uzunroq boʻladi, sogʻligʻingiz yaxshiroq boʻladi. Yaʼni mavhumlik baland, ertaga oʻlishini biladigan odam hozir koʻp goʻsht yeb, ashula aytib, toʻy qilib oʻlib ketishi kerak, chunki, biladiki hozir qilgan xarajatlarini mevasini olmaydi. Oʻsha ertaga oʻladigan odam oʻlib ketsa, "bequest" boʻlmasa, hech qanaqa kelajak haqida oʻylamaydigan odam hozir daraxt ekmaydi, chunki, mevasini olmaydi. Mashq ham, parhez ham, yaxshi ovqatlanish ham va shu kabi narsalar ham albatta kelajakni oʻylaydigan va oʻylamaydigan odamlarga boʻladi.
Taʼlim haqida ham shunaqa oʻylayman. Mana odamlar bolasiga toʻy qilaveradi-yu, lekin institutiga toʻlamaydi deyishadi. Men aytaman, qarashlar har xil-ku. Agar men taʼlimdan foyda olishimni bilsam, masalan AQSH dek, AQSH da real farqi bor, taʼlim olgan bilan taʼlim olmaganni orasida. Masalan, har bir taʼlim yili hayot davomida olgan daromadlarini 10%ga koʻpaytirib beradi. Rossiyada bu 1.5%. Rossiyada 4 yil universitetda oʻqish, menimcha 6 yoki 7%ga koʻproq odam pul topadi oʻqimaganda. AQSH da 40%. Albatta AQSH da koʻproq odam oʻqigisi keladi,Rossiyadan koʻra. Oʻzbekistonda Rossiyadan pastroq ham deb oʻylayman, bizda taʼlim ham emas, investitsiya ham emas, shuning uchun toʻy qilish maqsadga muvofiq . Masalan, Afgʻonistonda kimdir qanaqadir yoʻl bilan bombani olib ketishni biladi, shu sababdan nima qiladi u yoga bilan shugʻullanib yoki parhez qilib…
Botir Qobilov: Toʻgʻri,kelajakni qancha uzoq deb bilsangiz, albatta shu navhumlik katta. Buni yurak kasalligidan vafot etishga tatbiq etadigan boʻlsak, bizni insonlarimizda hayot qoʻpol qilib aytganda ikkiga boʻlinadi: "Discount rate" ga misol keltiradigan boʻlsak, toʻygacha va toʻydan keyin yoki qandaydir uy qurguncha, mashina olguncha va ungacha va undan keyin. Toʻydan keyin odamlar undan oldin qilayotgan ishlarini toʻxtatadilar, uy qurguncha qilgan ishlarini qurib boʻlgandan keyin toʻxtatadilar. kun chiqadi-chiqadi tushib ketadi. Bizda siz aytgandek mavhumlik kattaligi va bugun qilmoqchi boʻlgan narsaning mevasini bugun emas, balki, ertaga koʻrishimiz biz uchun normal holatga aylansa, biz rivojlangan jamiyat ham rivojlangan iqtisod boʻladi deb oʻylayman. Insonlarimiz oʻz xulq-atvorlarida bugun qilayotgan ishlarining mevasi mayli ertagamas, indingamas, 1 yildan keyin bilinsa, oʻsha bilingan meva katta deb hisoblansa, odamlarimiz shunga yarasha xulq-atvorga eʼtibor beradi. Lekin, biz hozirgi kun bilan yashashga oʻrganib qolganmiz. Bu faqat insonlarimizda emas. Davlatimizning iqtisodiyotidagi koʻrsatkichlarni hammasi qisqa muddatli natijani koʻrsatish va qandaydir qogʻozda koʻrish mumkin boʻlgan natijani ketidan quvamiz. Ammo, tushunib yetishimiz kerak-ki, bugungi koʻp narsalar,masalan, insonning oʻziga, sogʻligʻiga, taʼlimiga qilinayotgan investitsiya yoki inson emas, mamlakatni sogʻliqni saqlash tizimiga yoki taʼlimiga qilinayotgan investitsiya 10, 15, 20 yildan keyin kelishini biz normal deb bilishimiz kerak. Shuning uchun, siz aytgandek, Oʻzbekistonda oʻqishni oʻrniga toʻy qilish yoki "Matiz" olib taksi qilish yaxshiroq, "чем" 4 yil institutda oʻqib, bitirgandan keyin ham yana taksichilik qilishdan koʻra. Lekin,rostdan ham, AQSH dagi institutda oʻqishning premiumi 30-40% atrofida. Bizda premium kam boʻlgani uchun insonlarimizning xulq-atvori bugungi kunga bogʻlanib qolgan. Endi bu chuqur masala. Bunga yondashuv albatta boshqacha boʻlishi kerak. Natija ketidan quvish emas, bugun ekayotgan koʻkatni mevasi daraxt boʻlgandan keyin yeyishimiz… Shu haqda oʻylashimiz kerak. Shunga agar hazil qoʻshadigan boʻlsak, daraxt ham bizda koʻpayguncha kesilib ketishi mumkin. Chunki biz bilamiz…
Hoshimov: Haa, men mana shu haqida soʻramoqchi edim. Men shu haqda bunaqa oʻylayman, bilmadim toʻgʻrimi. Masalan,mulk xavfsizligi bizda yaxshi taʼminlanmagani uchun odamlar pulni olib bankka, jamgʻarmaga qoʻymaydi,qoʻrqadi yoki boshqa investitsiya qilmaydi. Hozir toʻy qilgisi keladi, hozir "Malibu" haydagisi keladi. Chunki, pulni yigʻsam, ertaga hammasini olib qoʻysa yoki nimadir boʻlib qolsa degan maʼnoda ishlatib yuborgisi keladi. Urush boʻlgan mamalakatlarni koʻrsangiz,Yaman yoki Afgʻoniston v.h.z, ularda qarzdagi foiz stavka tahminan Oʻzbekistondek. Bizda urush yoʻq, lekin Afgʻonistonda nima uchun stavkalar baland, biladiki, bittasiga pul bersa, ertaga bombani tagida oʻlib ketadi. Qanaqasiga pulini ola oladi? Bizda esa u oʻlib ketmaydi, mulk xavfsizligi, shu institutlar yaxshimasligi odamlarni jamgʻargan mablagʻlarini olib qoʻyish, oldirib qoʻyish yoki yoʻqotib qoʻyish ehtimoli juda baland boʻlganligi uchun "discount rate" lar baland. Odam topdi-yu, isteʼmol qiladi. Masalan, jamgʻarmalar pastligi haqida yaqinda Markaziy Bank yozdi. Mana bunday deb yozishdi, "Daromad oshganiga qaramasdan, jamgʻarmayapti" deyishyapti. Men oʻylayapman, jamgʻaryotganini oʻzi judayam…."vau" kimdir haqiqatan jamgʻaryapti ekan deyishi kerak. Jamgʻarmayotgani men uchun koʻproq syurpriz. Shu nuqtayi nazardan soʻramoqchiman.
Botir Qobilov: Toʻgʻri, pulni qadri bizda qimmat. Shu foiz stavkalari ham. Yaqinda hozir intervyudan oldin koʻrdim. Xursand boʻladigan yangilik chiqibdi. Foiz stavkasi nihoyat tushibdi deb post qilishibdi. 18 darajaga tushgan. Xursand boʻlishyapti, lekin men xursand emas, bunga yigʻlagan boʻlar edim. Chunki, foiz stavkasini sunʼiy ravishda tushirishdi. Endi sekin savolingizga kelyapman,uzr. Foiz stavkasini sunʼiy tushirishni yaxshi deb qabul qilish kerak emas. Chunki, bozor narxida 25% boʻlib tursa va ertadan boshlab 18%dan beramiz deb banklar chiqarsa, uni farqini kim toʻlaydi decan savol bor. Uni farqini, kulguli holat, bilamizki banklar soliqchiga soliq davlatga tegishli boʻlishini… davlat soliqchilarni puliga yashashini natijasida soliq toʻlovchilar oʻsha tushgan foiz stavkasini qoplaydi. Ertaga qaysidir xizmatda boshqa xizmatlar narxinig oshishi orqali oʻzida his qilishini bilishi kerak. Bu yangilikni xursand boʻlib, doiz stavkalari tushibdi emas, buni yigʻlab qabul qilishi kerak. Endi sizni savolingizga toʻgʻridan-toʻgʻri qaytadigan boʻlsam, hamma savollarning javobi fundamental narsalarga taqaladi. Qonun ustuvorligi - menimcha, sizni, meni eshitadigan insonlarni "joniga tegib" ketgan boʻlsa kerak. Har safar sud tizimi, qonun ustuvorligini birinchi oʻringa qoʻyish, menimcha har qanday qilishimiz kerak boʻlgan islohot yoki dasturlarimizdan ozgina birinchiroq oʻrinda turishi kerak. Chunki uni hamma narsaga effekti bor. Siz aytgandek, Yamanda yoki Afgʻonistondagi bank krediti biz bilan bir xil edi, oʻtgan yili, hozir bizda sal-pal tushib qoldi. Sababi rostdan ham bizda ishonch yoʻq, bank tizimiga ishonch yoʻq, ertangi kunga ishonch yoʻq. Sababi, tariximizni oʻzi buni isbotlab qoʻygan, odamlar havodan olmayapti bu ishonchsizlikni. Tariximizga biroz qiyoslaydigan boʻlsak, korxonalar, mol-mulkni musodara qilish, davlat tarafidan yoki nodavlat insonlar tarafidan mulklarni musodara qilish holatlari koʻp uchragan. Buni yashirishni hojati yoʻq. Shuning uchun, odamlarda qoʻrquv bor. Bozordagi stavkalar, foizlar ertangi kunga boʻlgan ishonchsizlik, qoʻrquvni oʻzida aks ettirgan. Agar biz oʻsha foiz stavkalarini tushirmoqchi boʻlsak, uni sun'iy ravishda emas, oʻsha fozi stavkasini oshib ketishiga sabab boʻlgan fundamental narsalarni yechishni boshlasak, oʻsha foiz stavkalar oʻzidan-oʻzi tushishni… Hamma aytishi mumkin, oddiy qonun ustuvorligi, mulk daxlsizligi, sudlarning ijro hokimiyatida mustaqilligini taʼminlasak, oʻsha iqtisodiy muammmolarni yarmidan oʻz-oʻzidan yoʻq boʻlib ketishi tabiiy. Chunki, oʻsha foiz stavkasi ham tushib ketadi, investitsiyalar ham oshadi. Bizda fetishizm bor-ku, investitsiya, investitsiya qilishimiz kerak. Investitsiya bu nima degani, meni ishonchim boʻlsa, pul tikaman,ertangi kunga ishonchim boʻlmasa, pul tikmayman.
Hoshimov: Fomanmi yoki Na…
Botir Qobilov: Ikkalasini oʻrtasida bitta odam bilan gaplashgandim. Stemforddagi… Nik Blun.
Hoshimov: Nik Blun.. Haa.
Botir Qobilov: Nik Blun bilan gaplashyapman, Xitoy toʻgʻrisida soʻrayapti. Xitoy masalan, juda demokratik davlat boʻlmasa ham kontraktlarga rioya etilishi, hech boʻlmasa amal qilinadi. Xitoyga kelayotgan investor biladi-ki, u davlat bilan boʻlsin yoki boshqa shaxsiy insonlar bilan boʻlsin, bugun qoʻl qoʻyilgan kontrakt ertaga ijro etiladi, agarda ijro etilmasa uni sud koʻrib chiqadi va mustaqil sud oʻsha kontrakni shartlarini buzgan tarafga qarshi chora koʻrishini bilgan investor kela oladi. Boʻlmasam investorga vaʼda qiling, shior qiling yoki oltinni boshidan soching , foydasi yoʻq. Chunki,...
Hoshimov: Choyxonaga olib borib, toʻn kiydirish kerak emas demoqchisiz
Botir Qobilov: Choyxonaga olib borib, ozgina "ichirib", mast qildirib qoʻl qoʻydirib yuborish yoki toʻn kiygizib Toshkentni markazida chiroyli mashinalarda olib yurib, maqtanish… Buni ozgina aqli bor investor ham bilib qoladi. Nega oʻzi investor nega keladi? "Kelib pulimni tikaman, keyin ozgina koʻpaytiraman va qochaman" degan maqsadda keladi. Investorga mehmondoʻstlik emas, investorga…
Hoshimov: Kafolatlar kerak demoqchisiz-da.
Botir Qobilov: Kafolatlar kerak. Endi kafolat ham qanaqa boʻlishi kerak? Gap-soʻzdamas, qogʻozdamas, amalda boʻlishi kerak. Koʻp "тема" ni qoʻshib ketayapman, hammasini aytish kerak. Investor deganda, oʻzi bu soʻz ham mohiyatini yoʻqotdi…
Hoshimov: Masalan, mahalliy investorlarni gapirish mumkin. Odamlar bizda pul topadi, "yostigʻini tagiga qoʻyadi" yoki kvartira oladi. Pul tikmaydi, real sektorga…
Botir Qobilov: Toʻy qiladi…
B. Hoshimov:
Hoshimov: Yoki toʻy qiladi. Nimaga? Chunki… Siz zoʻr metafra aytdingiz, shuni yozib olishim kerak. Investitsiyani mevadek qilishimiz kerak, daraxtni urugʻini ekamiz, kutamiz, koʻchat boʻladi, oxiri mevasini teramiz. Agar oʻshani chiqqanidan keyin kimdir buldozerda bosib ketishini yoki daraxtni kesib ketishini bilsa ekib nima qilaman deydi, urugʻni olgandan koʻra hozir borib "kayf" qilib yuray. Urugʻni ekib nima kerak?
Mana shu iqtisodiyotni tushuntirib berish uchun juda muhim metafra. Odamlarga aytish kerak, nima degani investitsiya? Investitsiya degani, meva 15 yilda beradi, 15 yilda berishi uchun 15 yil hech kim tegmasligi kerak. Endi eng kami…
Botir Qobilov: Tegaman degan odamni qoʻlini kesish kerak. "E, baraka topgur, bu oʻsishi kerak, buni oʻn beshta odam ekkan, men majburiyatini olganman kesma" deb tushuntirib berish kerak.
Hoshimov: Endi mana shu yerda bitta narsa, shu meva haqida. Turkiyalik elchimiz mana bunday degan. Qaysidir investorlar bilan kelgandi, Oʻzbekistonni qaysidir viloyatiga, hokim kelib aytganki, agar qanaqadir muammo boʻlsa menga aytinglar deganda u investorlar qoʻrqib ketgan. Sababi, investorlar aytganki:" Bu mamalakatda qonun ishlamas ekan, chunki hokimiyatni boshligʻi muammolar boʻlsa, menga gapringlar deyapti. Agar qonun mamlakatlari boʻlganda,masalan, AQSH ni prezidenti "проблема" boʻlsa menga gapiringlar desa qochasiz-da bu mamlakatdan. Kimdir agar investorlarni haqlarini men shaxsan taʼminlayman desa, deylik hokimiyat boshligʻ..
Botir Qobilov: Qochasiz!
Hoshimov: Albatta, qochish kerak.
Daraxtga qaytadigan boʻlsak, aytaylik siz qandaydir joyda yashaysiz. Daraxt ekmoqchisiz. Bitta odam olib kelib "Ertaga kimdir daraxtingni kessa menga gapir" desa oʻylab qolaman, chunki u kesa oladi, aynan kesa oladigan odam kelib turib aytsa, oʻylayman, meni himoyam mana shu odamni "настроение" siga bogʻliq. Meni kelajakda chiqadigan… buni kimdir oʻldirib qoʻysa, boshqa zoʻravon kelsa, zoʻrdan-zoʻri chiqsa, qanday qilib bu joyda daraxt oʻsadi degan fikr keladi, toʻgʻrimi?
Botir Qobilov: Toʻgʻri, albatta.
Siz aytgan xabarni men ham oʻqidim, oʻsha turk investor haqida. Investor ham qoʻrqib ketadi. Shu daraxtga muammo chiqsa, menga murojaat qil degani bu xuddi 90-yillardagi Rossiyani bandit kinolaridagi ssenariyni koʻrsa boʻladi. "Muammo boʻlsa mana meni nomerim, ertaga telefon qilasan, hal qilib beraman" deyish koʻchadagi gapga oʻxshab qolyapti. Ertaga hokim almashishi bor. Biz afsuski koʻp koʻramiz hokim almashsa, ketidan kelgan hokim oldingi hokimni qarorlarini oʻzgartirib yuboradi va shoʻring qurgur investor yoki aholi oldingi hokim menga vaʼda bergan edi-ku deb ahvoli yomon boʻladi. Endi uni vaʼda berishi birinchi oʻrinda notoʻgʻri edi, agar shu…
Hoshimov: Vaʼda ham emas, hokim qoʻl qoʻygan narsalarini ham olib qoʻyish… Boʻstonliqda dachalarni buzishdi. Dachani odami aytyaptiki, televizorda koʻrsatishdi, "men hokimiyat qarori bilan qurganman" deyapti, sud aytyaptiki "yoʻq, haqqi yoʻq edi senga qaror berishga" deyapti. Shuning uchun jabrlanuvchi siz boʻlib qolyapsiz. Misol uchun siz dacha qilmoqchiman , borasiz, qanaqa qilaman deysiz , hokimiyat borasiz, yer berishadi, u yerda dacha qurdingiz. Keyin besh yildan keyin kelib buzib tashlashyapti va aytishyaptiki " yoʻq, senga besh yil oldin yer bergan hokim haqqi yoʻq edi senga berishga, u qonunni buzgan" deyishyapti va u hokimni hech narsa qilinmayapti, sizni dachangizni buzishyapti (kuladi)...
Botir Qobilov: Endi bunga kulyapmiz-ku, asli yigʻlaydigan holat bu…
Hoshimov: Yigʻlash kerak, haqiqatda...
Botir Qobilov: Hokimlarga oʻzi bunday holatni tushiga ham kirishi kerak emasdi. Chunki, hokim oʻzi qoʻpol qilib aytganda, yana biz fundamental katta kartinaga qaraydigan boʻlsak, oʻzi hokim kim? Hokim bu mahalliy insonlarni haq-huquqini himoya qiladigan va uni manfaatlarini koʻzlaydigan inson.
Hoshimov: Va ijro hokimiyat odami. Yaʼni oʻsha viloyatdagi majlisni bergan narsalariga amal qiluvchi ijro hokimiyat boshligʻi.
Botir Qobilov: Endi u hokimni kelib-ketishi bor, hokimlar almashishi bor. Iqtisodiy tatqiqotlardan koʻramiz, masalan, firmada har qanday SIO menedjerlar, ishga kelganidan keyin oʻzini qoʻl ostida katta sulola tuzishga harakat qiladi va u korxonani manfaatlarini emas, balki shaxsiy manfaatlarini hamma narsadan ustun qoʻyadi va oxir-oqibat korxona jabr koʻradi. Hamma narsa qonun orqali va mustaqil sud orqali… Institutsional kelishuvlar qanday? yaqinda bu haqda ham yozmoqchi edim. Koʻp koʻraman, aytishadiki, qaysidir korxona yoki qaysidir mutasaddi inson soʻkadimi, boshqa narsa qiladimi, salbiy xulq-atvor koʻrsa odamlar aytadiki "shuni deb hozir Oʻzbekistonni imidji tushib ketyapti, mana shuni ddb biz koorupsiya reytingida oldinga ketyapmiz, shaʼniga dogʻ tushiryaptu" deb odamlar achinadi. Lekin, birinchi navbatda biz sunʼiy ravishda koʻtarmoqchi boʻlgan reytinglar, aks holatni koʻrsatishi kerak. Biz harakat qilamiz, imidji baland boʻlsin yoki qaysidir viloyat, tumanni imidji katta boʻlsin, investorlar kelsin… maqtaymiz-maqtaymiz lekin uning ostidagi fundamental masalalarni yechmasdan turib, qogʻozdagi shiorlar orqali investorlarni jalb qilish faqat fojiaga olib keladi. Baribir berkitganingiz bilan chiqadi. Oʻzimizni qorakoʻz investorlar, chet elga chiqib boshqa… Mahalliy investor chet elga chiqib xorijiy investor boʻlishi mumkin. Men haqiqiy xorijiy investorlar kam deb oʻylayman. Bu biz uchun saboq boʻlishi kerak.
Qaysidir sohadan men bilimliman, oʻzimni bilimimni olib kelib oʻsha sohadan ishlatib, "suvini-siqib" pul olib chiqib ketaman degan investor kelsa ana oʻshanga xursand boʻlishimiz kerak. Biz shunchaki urgʻuni ogʻzaki vaʼdalar yoki ogʻzaki shiorlarga emas,balki sud himoya qila oladigan… Masalan, har kuni koʻramiz, gazetada yoziladi, qaysidir korxona haligacha oʻzini moddiy… nima desa boʻladi, "property"...
Hoshimov: Mulki...
Botir Qobilov: Moddiy mulkini davlatdan himoya qila olmayapti. Bu kabi narsalarni xorijiy investorlar albatta kuzatib boradi. Mulki olib qoʻyilgan investorlarni koʻrib, albatta kelishidan oldin "axir men ham shu holatga tushib qolishim mumkin-ku, meni kim himoya qiladi, men ham oʻzimga turib beradigan hokim qidirishim kerakmi yoki bugun qoʻl qoʻygan kontraktimga ishonib qolishim kerakmi?" deb oʻylaydi-da va buni natijasida oʻylanib-oʻylanib "aka mayli ozgina rivojlangan Qozogʻistonga pulimni tika qolay" deboʻylashi mumkin va bu tabiiy. Shuning uchun, bu juda oʻgʻir masala. Endi "rule of law" degan narsa bor-ku, bilasiz. Yana qaytaraman, Oʻzbekistonda qonun ustuvorligi birinchi oʻringa chiqishi kerak. Qonun ustuvorligi boʻlmasa boshqa sohalarda rivojlanish ozgina qiyinroq boʻladi.
Hoshimov: Menimcha, chet ellik investorlar haqida gaplashgandan keyin oʻzimizni mahalliy investorlar haqida ham gaplashishimiz kerak. Mana qarang, oddiy odam dacha sotib olyapti, qanchadir yildan keyin uni dachasini buzib tashlashyapti. Eski hokim notoʻgʻri qaror chiqargan degan ayblov ustida. Men videoni koʻrayapman, Oʻzbekiston Oliy Sudi sudyasi chiqib shu gapni aytyapti, sud qarori bilan buzyapmiz, chunki, qaror noqonuniy boʻlgan deyapti. Bu degani mahalliy investor ham choʻchiydi. Oddiy dachasini qonuniy ravishda muhofaza qila olmasa, katta deylik mehmonxona qursam nima boʻladi degan tabiiy fikr bor. Suhbatimizni yakunlaydigan boʻlsak, siz aytmoqchisizki, gapingizga qoʻshilaman, Oʻzbekistondagi koʻp ijtimoiy masalalar bor. Masalan, kam mashq qilish, taʼlimga kam pul tikish, toʻyda koʻp pul ishlatish va shu kabi narsalarni sabablarini asli har doim biz tomogʻimiz qirilguncha baqirib aytadigan mulk dahlsizligi, qonun ustuvorligi va shu narsalarga bilvosita taqalgan. Men oʻylayman, blogerlar, boshqalar koʻp yozishadi. "Mana bizda toʻylar yomon. Toʻylarni "отмен" qilish kerak. U qilish kerak, bu qilish kerak." Lekin, koʻplar savol bermaydi-ki, bizda insonlar tentakmas, hammaga oʻxshagan odamlar. Masalan, oʻzbeklar Amerikaga kelsa boshqacha yashashadi. Sababi, ularni qanaqadir chuqur tentakligidamas, balki oʻyin qoidalari shunaqa narsalarni taqozo etayotgandir. Yaʼni ular bor puliga mashina olish yoki toʻy qilishining sababi iqtisodiy oʻyin qoidalari. Institutlarni shunaqa shakllanganligi va agar biz oʻsha simptomlar bilan kurashish emas, masalan, toʻylarni "отмен" qilib, kichkinalashtirib, shunaqa gaplar gapiriladi-ku. Bu simptomlar bilan kurashish, asl sabablar bilan kurashishga harakat qilishimiz kerak. Shunaqa fikrga qoʻshilgan boʻlarmidingiz?
Botir Qobilov: Albatta, 100% qoʻshilaman. Qoʻpol qilib aytganda mayda-chuyda, masalan toʻy qilish, avtomobillarning tonirovkasi shu kabi mayda-mayda savollarning negizida institutsional, mulk dahlsizligi, xuddi oʻsha ming bor takrorlanadigan narsalar yotibdi. Shularga urgʻu berib, kamchiliklarini bartaraf ettirmagunimizcha, biz mikro darajadagi masalalarga hatto ahamiyat berishimiz kerak emas deb oʻylayman. Shuning uchun, sud tizimi, mulkning daxlsizligini ijro hokimiyatidan alohida mustaqilligini taʼminlash bilvosita, toʻgʻridan-toʻgʻri, adashmasam korrelyatsiyasiz 99% ga teng fakt deb hisoblanadi. Iqtisodni agar rivojlantirmoqchi boʻlsak, birinchi navbatda iqtisod degan soʻzni esdan chiqarib, moliya tizimini rivojlantirmoqchi boʻlsak, moliya degan soʻzni esdan chiqarib, fundamental, oʻsha tashqi qarz berayotgan yoki boshqa ekspertlar, moliyaviy institutlar ham qayta-qayta iladigan "структурный", "structure reform" istaylik deydi-ku. "Структурный реформа"larni qilish, aynan oʻsha sud tizimi, mulkni daxlsizligini kafolatlashga bogʻliq. Shuning uchun, 100 foiz qoʻshilaman. Oʻylaymanki, bu haqda gapirishni davom ettirishimiz kerak. Bu haqda boshqalar ham ozgina uy vazifasini qilgan holda, tushunib borishi kerak. Biz tinmasdan gapirganimizni oʻzini yaxshi yangilik deb bilaman. Chunki, bu kasallik, simptom bu. Qolgan narsalar ikkinchi darajali simptomlar. Bu haqdagi mavzularni koʻpaytirishimiz kerak, 100 % qoʻshilaman.
Hoshimov: Rahmat, Botir aka. Menda bir ikki marta sud tizimi, boshqa haqida gapirganimizda, , bir ikki marta Oʻzbekistondagi odamlar bilan uchrashganimda hamma aytadi "qanaqa islohotlar qilish kerak" deyishadi, shu 2016, 17,18,19 da. Har doim aytaman, oddiy mulk daxlsizligi, sud tizimi mustaqilligi, iqtisodiyotda davlat ulushini keskin qisqartirish, davlatni juda ham kam sohalarda aralashuvini taʼminlab berish desam hamma aytadi " Yoʻq, yoʻq bu judayam qiyin. Institutsional islohotlar, buni qilish qiyin. Bunca siyosiy iroda kerak" deyishadi. Mana hozir qilsak, unib chiqsa, результат" lar kerak, men bilan gaplashadigan odam hozir natija koʻrsatishimiz kerak deydi. Oʻshanda men aytganman, ruscha gap bor: "Секту ходят всё сазу, получает ничего поступенно." dedim hazil tariqasida. Lekin ,bu yerda chuqur narsa bor. Bilsangiz, matematikada "necessary conditionals" va "soficial condition " lar bor. Oʻzbek tiliga tarjima qilsak, yetarli shartlar bu "soficial condition", "necessary" nima boʻladi, shart shartlarmi yoki bajarilishi kerak boʻlgan shartlarmi… Aytmoqchimanki, qolgan hamma islohotlsr yetarli islohotlar.Yaʼni ularni qilsa yaxshi, qilmagandan koʻra. Lekin, mana bularni qilmasa (mulk daxlsizligi, sud tizimi), bularni qilish(ikkinchi darajadagilar)... Toʻgʻri, taʼlim tizimi ham muhim, hamma sohada, biroq taʼlim tizimini dabdalaligining asosiy sababi bu yoqdagi institutsional muammolar. U yerdagi yaxshilanish, oʻqituvchilar bilan gaplashish, televizorda koʻrsatish bular hammasi ikkinchi darajali muhimdir, ammo asosiy masalank yechmagunimizcha u yerdagi islohotlar natija bermaydi degan fikrni koʻrsatmoqchiman. Koʻplar aytadiki "juda yaxshimas, ozgina yaxshilasam ham boʻladi-ku" deganda men tushuntira olmaymanki, bu narsa yaxshi boʻlishi uchun buni qilmaslikdan maʼno yoʻq.
Bizda hozir davlatni funksiyalari koʻp. Masalan, biz mashina olsakda, audio, bluetooth hammasi ishlasa-yu, gʻildiragi boʻlmasa, maʼno yoʻq mashinani ichini yaxshilashdan. Birinchi yurish mexanizmini oʻylsb topinglar, keyin mayli… degan fikr bor. Shu haqida qanday oʻylaysiz? "Necessary" mi yoki" soficial" mi?
Botir Qobilov: Bunga ham 100% qoʻshilaman. Yuqorida taʼkidlaganimizdek hamma qilinayotgan mikro darajadagi islohotlar bu yaxshi. Joylarda nimadir oʻxshab yoki oʻxshamasligi mumkin. Asosiysi, niyat yaxshi. Albatta, qilinishi kerak boʻlgan narsalar yoʻqolib qolmagan, ozgina oʻgʻriqli boʻlsa ham yechlishi kerak. Endi siz aytgandek koʻp narsalar bizda natijaga bogʻlanib qolgan va natijani bugun yoki ertaga yetkazib berish ustuvor masala boʻlib qolgan. Shuning uchun qayergadir investitsiya qilsak yoki nimanidir oʻzgartirmoqchi boʻlsak, uning mevasini bugun olishimiz kerak, ertaga olishimiz kerak deb oʻylaymiz,lekin institutsional masalalarni yechishni natijasi tez boʻlmaydi. Kelajakda hech kim unga hisobot qilib bera olmaydi.Ammo, uning natijasi biz har doim gapiradigan kelajagi buyuk Oʻzbekiston uchun muhim desam kamroq boʻladi, eng muhim narsa ana oʻsha mevasini keyin oladigan islohotlar, sud tizimi va boshqa narsalarni rivojlantirish hozirgi qilinayotgan….
Oʻsha gʻildirakni ham ixtiro qilish shart emas.
Hoshimov: Bor (kuladi)
Botir Qobilov: Ha, bor. Ol, qoʻy. Boʻldi.
Hoshimov: Rahmat sizga kattakon, Botir aka. Bizning mehmonimiz bugun Botir Kobilov edi. Botir aka Garvard univesrsiteti biznes maktabi doktorantilar. Sizni ham tadqiqotlaringiz oldinda kutyapti sizni. Rahmat vaqt ajratganingiz va dolzarb mavzularni koʻtarganingiz uchun. Menimcha, koʻpchilikka qiziq boʻladi. Tahminan ikki soatcha gapirib qoʻyibmiz. Hammasini koʻrasizlar degan umiddaman. Hali audiosi ham chiqadi, podcast qilib eshitasizlar. Yana bir bor rahmat. Yaqinda uchrashamiz degan umiddaman. Agar shu koronavirus tugasa.
Botir Qobilov: Rahmat, sizga ham Behzod. Siz bilan muloqot qilish doim qiziq. Ikki soat ham bir pasda oʻtib ketdi. Men ham umid qilaman, qachondir ham koʻrishish nasib qiladi. Yana bir narsani eslatib oʻtaman, siz bilan oxirgi marta oʻtgan tili avgust oyida xuddi shu Bostondagi "campus", da koʻrishgan ekanmiz. Unid qilaman, keyingi safar koʻrishish undan ham tezroq boʻladi.