Bahodir Ergashev
Matematika, risk, AQSh moliya tizimi, inqiroz, sug'urta, avtohalokatlar va Sardoba
Iqtisodchi Bahodir Ergashev bilan xavf-xatarlarni nazorat qilish, inqirozlarning oldini olish, kapitalizm, AQSh moliya tizimi, “bunyodkorona buzulish”, sug’urta, katta sonlar qonuni va Sardoba voqeasi haqida gaplashdik.
Suhbatni to‘liq ko‘rish:
Suhbat matni:
Hoshimov: Hammaga salom! Bu “Hoshimov Iqtisodiyoti” va men Behzod. Bugungi ko’rsatuvimiz mehmoni o’zbekistonlik iqtisodchi Bahodir Ergashev. Bahodir aka, xush kelibsiz.
Bahodir Ergashev: Rahmat, Behzod. Taklif qilganingizdan minnatdorman.
Hoshimov: Bahodir aka, ko’rsatuvimizni boshlashimizdan oldin tarjimai holingizga to’xtalib o’tmoqchi edim. Hozirgi kunda Bahodir aka Amerika bankida risk menedjer lavozimida, ya’ni xavf-xatar ishlari bo’yicha menedjer lavozimida ishlab kelmoqdalar. Bahodir aka bundan oldin ko’p joylarda ishlagan va katta tajribaga ega. Toshkent davlat universitetining matematika fakultetini bitirib, 1987-yildan boshlab ilmiy ishini Steklov nomidagi ilmiy-tadqiqot institutida olib borgan. Sobiq Sovet Ittifoqi davrida va hozirgi paytda ham Steklov nomidagi Matematika instituti dunyoning eng nufuzli matematika institutlaridan biri deb aytsak mubolag’a bo’lmaydi. 1992-yilda Steklov institutida ilmiy ishini yoqlab, O’zbekistonga qaytib kelgan. Taxminan 1992-yildan to 2000-yilgacha O’zbekistonda faoliyat yuritgan. Bahodir aka Farg’ona davlat universitetida dotsent sifatida, undan so’ng banklar assotsiatsiyasida ishlagan, keyinchalik esa hukumat qoshidagi iqtisodiy tadqiqotlar institutida ish yuritgan. 2000-yilda doktoranturani yoqlash uchun AQSHga kelgan. Sent-Luis shahrining Vashington universitetida taqsil olgan. 6 yil davomida iqtisodiyot bo’yicha ilmiy izlanish olib borib, dissertatsilyalarini Vashington universitetida yoqlagan. PhD ilmiy darajasini olganidan so’ng federal rezerv tizimida taxminan 7 yil davomida ishlagan. Undan so’ng esa AQSH Moliya vazirligi huzuridagi risk control, ya’ni bank ishlarini nazorat qiluvchi juda muhim tashkilotda ishlagan. Bilishimcha, undan so’ng xususiy sektorga ishlashga o’tgansiz. Hech nima yodimdan chiqmadimi, Bahodir aka? Hammasini to’g’ri aytdimmi?
Bahodir Ergashev: Hammasini juda to’g’ri aytdingiz, rahmat.
Hoshimov: Birinchi beradigan savolim… Bu savolning javobi menga ham juda qiziq, sababi o’zim hali doktoranturamni bitirmadim: nima uchun PhD ilmiy darajasini olganingizda so’ng universitetda professor bo’lib faoliyat yuritmadingiz yoki nima uchun siz AQSh federal rezervida ishlashni tanladingiz?
Behzod Ergashev: Ochig’izni aytganda, buni kutmagan edim, doktoranturaga ketishimdan maqsad – rivojlanayotgan davlatlarning iqtisodini o’rganish edi. O’sha Vashington universitetida rivojlanayotgan davlatlarining iqtisodini yaxshi tushunadigan Nobel mukofoti sovrindori, juda mashhur professor bor edi. Shu odamning taklifi bilan borganman, lekin Vashingtonga borganimdan so’ng, bu professor qarib qolganlari uchun boshqa doktoranlarni olmaymiz deyishdi.
Hoshimov: Duglas Notrni nazarda tutyapsizmi?
Bahodir Ergashev: Ha, shu kishini nazarda tutyapman. U kishiga ariza yozganimdan so’ng, meni AQShga taklif qilganlar. Lekin kelganimdan keyin meni doktoranturaga olishmadi, ozginadan so’ng esa professorning o’zi ham vafot etdi. Shundan keyin boshqa sohalarni o’rganishga to’g’ri keldi. Matematika moliya va boshqa sohalarda juda ham ko’p ishlatilar ekan, shuning uchun shu sohaga o’tib ketdim. Dissertatsiyamni AQSh obligatsiyalarining narxlarini prognoz qilish mavzusida yozganman. Dissertatsiyam juda yaxshi chiqqan, oz muddatdan so’ng uni ilmiy rahbarim bilan birgalikda “Amerika statistlar jurnalida” chop etganmiz. Bu sohada ko’pchilikni taniganim uchun seminarlarga borib turar edim va shunaqa seminarlarning birida bankda ishlaydigan bir tanishim taklif bilan chiqdi. “Agar xohlasangiz, Markaziy bankda bizda bitta ish o’rni bor, juda ham qiziq ish. Mana yaqinda BASEL II tizimi, ya’ni jahondagi katta banklarining xafv-xatarlarini boshqaradigan tizim kirib keladi va sizdek mutaxassislar bizga juda ham kerak.” – deb aytdi. Keyin qarasam, juda qiziq ish ekan. Keyin shu tanishimning taklifi bilan 2006-yilda dissertatsiyamni yoqlashim bilan federal rezervga ishga o’tib ketdim.
Hoshimov: Tushunarli. Ya’ni siz akademik ishga ya’ni professorlikka topshirmagansiz ham, shunaqami?
Bahodir Ergashev: Hattoki topshirmaganman, sababi taklif qilingan ish bilan juda qiziqib ketganman. Bu soha yangi va kadrlarga muhtoj edi, shuning uchun shu yo’nalishda faoliyat olib borganman. Uning ustiga, Markaziy bankda ishlash juda faxrli ish hisoblanadi, ko’pchilik bu ishga o’tolmagan. Men bu ishga o’tganimdan so’ng, birga o’qigan ko’p kursdoshlarim juda xursand bo’lishgan.
Hoshimov: Albatta, Markaziy bankda ishlash katta sharaf, lekin ko’pchilik izlanuvchilar PhD ilmiy darajasini olganlarnidan so’ng professor bo’lib ishlayman degan umidda bo’lishadi. Bir tomondan qandaydir yarim shaxsiy savol bo’ldi.
Bahodir Ergashev: Bu savolingizga ham javob berishim mumkin. Juda yaxshi mavzuni ko’tardingiz. Pedagogik qobiliyati kuchli bo’lgan odam shu sohaga ketishadi, chunki ba’zi odamlar professorlikdan katta zavq olishadi.Men uzoq yillar davomida O’zbekistonda dars berdim, dars berish oson ish emas. Dars berish juda ham ko’p vaqt talab etadi, juda qattiq tayyorlanishingiz kerak. Federal rezervdagi ish ko’proq amaliyot bilan bog’liq bo’lgani uchun, amaliyot bilan bog’liq ishlarni o’rgangim keldi shekilli.
Hoshimov: Professor Duglas Nort to’grisida savol bermoqchiman. Siz u kishi bilan ko’rishganmisiz?
Bahodir Ergashev: Ha, ko’rishganman. Darslariga ham kirganman, juda aqlli inson edi. Butun bir yo’nalishni, ya’ni institutional economics (institutsional iqtisodiyot) degan yo’nalishni yaratdi. Professor Duglas Nortning ilmiy ishlari juda mashhur.
Hoshimov: Tushunarli. Duglas Nort Vashington universitetining biznes maktabida faoliyat olib borganmi? Iqtisodiyot fakulteti Vashington Universitetining biznes maktabi ichida joylashgan, shunaqami?
Bahodir Ergashev: Yo’q, iqtisodiyot fakulteti alohida, lekin biznes maktabi bilan juda chambarchas bog’liq. Ko’p hollarda professorlar ikkilasida ham dars berishadi.
Hoshimov: Men Duglas Nortning juda katta muxlisiman. U kishining “Insitutlar nazariyasi” kitobini o’qiganman. Mening fikrlashimga ta’sir qilgan kitoblarning biri deb aytsa bo’ladi. Xo’p, endi keyingi savolga o’tsam. Hozir shug’ullanayotgan ishingiz, xavf-xatarlar boshqaruvi haqida qisqacha aytib bersangiz. Bu soha nimani o’rganadi va nimadan tashkil topgan? Risk menejerlari nima bilan shug’ullanishadi?
Bahodir Ergashev: Ha, albatta. xavf-xatarlarni boshqarish mavzusi juda katta mavzu. Men aynan bank sohasida xavf-xatarlarni boshqarish haqida gapirmoqchiman, sababi shu sohada tajribaga egaman. Birinchidan, banklar aholi depozitlarini olib ishlatishadi. Eng katta banklarga e’tibor bersangiz, bankdagi 60-70% pul aholiniki, bankniki emas. Shuning uchun banklar xavf-xatarli harakatlarni amalga oshirishsa, aholining mablag’lari yo’qolib, iqtisodga katta putur yetkazilishi mumkin. Shuning uchun banklarni nazorat qiluvchilar juda ko’p. Masalan, Markaziy Bank banklarni juda qattiq tekshiradi, undan tashqari bundan oldin keltirib o’tganimdek, Moliya vazirligi huzurida tashkil etilgan katta guruh ham banklarni nazorat qiladi. Undan tashqari, uchinchi nazoratchi– FTIC(Federal depozitlarni sug’urtalash korporatsiyasi) mavjud bo’lib, u ham banklarni nazorat qilib boradi. Shuning hisobiga banklar o’zlarining ichida juda katta bo’lim tashkil qilishadi. Bu bo’limdagilar xavf-hatar menejerlari hisoblanadi.
Xavf -xatar sohasining yana bitta hususiyati shundaki, banklar xavf-xatarni urush frontidek tasavvur qilishadi. Ayniqsa, AQSh banklarida bu narsa yaqqol ko’zga tashlanadi. Masalan, butun Amerika banklar sistemasi uchta front chizig’iga ega deb aytishadi. Tizim birinchi front chizig’i, ikkinchi front chizig’i, uchinchi front chizig’i tarzida tuzilgan. Birinchi front chizig’iga – mijozlar bilan to’g’ridan-to’g’ri ish olib boruvchilar kiradi. Masalan, ular mashinaga kredit yoki ipoteka berishlari mumkin. Bu xodimlar frontning birinchi chizig’ida turishadi va mizjozlarni ajratishlari kerak. Aytaylik, bankka ikkita mijoz keldi, birinchisi berilgan pulni qaytarishi mumkin, ikkinchisi esa yo’q. Pulni qaytara oladigan shaxsga kredit berilishi kerak, qaytara olmaydigan shaxsga esa – yo’q. Mana shu tizim birinchi front chizig’ini tashkil qiladi. Undan keyin ikkinchi front chizig’i mavjud. Bu chiziqda xavf-xatar menejerlari ish olib boradi, u katta-katta bo’limlardan iborat. Masalan, bizning bankimizda minglab odamlar shu sohada faoliyat olib boradi. Bizning vazifasimiz – birinchi front chizig’ini nazorat qilish: ular to’g’ri ish qilishyaptimi, xatolar yo’qmi. Biz ularni tez-tez tekshirib turamiz. Ikkinchi front chizig’idan keyin uchinchi front chizig’i – audit tizimi mavjud. Uchinchi chiziqda ishlovchilar birnchi chizqni ham, ikkinchi chiziqni ham nazorat qilishadi. Agar xavf-xatar mana shu uchta chizqdan o’tib ketsa, demak undan keyin mudofaa yo’q. O’zbekistonga borganimda, bir-ikkita bankirlar bilan bu tizim bo’yicha suhbatlashgan edim. Balki biz ham xalqaro tajribalarni o’rganib, bu tizimlarni joriy qilarmiz. O’zbekistonda xavf-xatarlarni boshqaradigan, ayniqsa bank sohasida tizim tuzamiz degan umiddaman.
Hoshimov: Bilasizmi, menga AQShdagi bank tizimi quyidagicha ko’rinadi, agar xato qilsam, meni to’g’irlaysiz degan umiddaman. AQSh soliq to’lovchilari AQSh banklarini qiynalib qolganida doimo yordam berishadi. To’g’rimi? Adashmasam Chikago biznes maktabi professori Djon Kokren bu holat huddi kazinoda ko’p o’ynaydigan odamga kartangizni bergandek. Ya’ni bank katangizni olib, kazinoga boradi va o’ynaydi. Agar bank yutqazsa – bu narsadan soliq to’lovchi jabr ko’radi, yutsa agar – shu foydani bank ko’radi. Bank shunday xato qilmasligi uchun, bir qator regulyatorlar mavjud. Ular shu kazinoga borib, soliq to’lovchining kartasini olgan odamning harakatlarini nazorat qilib turishadi, lekin har safar bank tanazzulga uchrasa – hamma ayb regulyator masalalarga aytishadi. Masalan, 2008-yilgi inqirozda ham, ipotekaga bog’liq bo’lgan inqirozda ham, AQSh prezidentidan tortib iqtisodchilargacha: “Ha, bu nazoratchilarning xatosi bo’ldi” – deb aytishdi. Bu inqirozdan keyin qonunchilikka o’zgarishlar kiritildi va tizim yaxshiroq yo’lga qo’yildi. Lekin shunga qaramasdan bu tizimning mag’zi shundayligicha qoldi. Siz bu fikrimga qanday qaraysiz? Men xato qilyapmanmi?
Bahodir Ergashev: Birinchidan, Djon Kokren haqida aytib o’tdingiz, u odam juda mashhur professor, u kishining kitoblarini o’qiganman, juda aqlli inson, u kishini juda hurmat qilaman. Albatta, professorning ham sizning gapingizda ham jon bor, o’zidan-o’zi bunday fikrlar chiqmaydi. Bu mavzuga qanchadan qancha maqolalar bag’ishlangan. Men esa bu masalaga chuqurroq to’xtalib o’tmoqchiman. Muammo shundaki, kapitalistik dunyo inqirozsiz rivojlanmaydi. Kapitalizm negizida inqiroz yotadi. Sizga bu fikrning sababi aytsam, masalan, kapitalistik dunyoning rivojlanishiga qarasangiz, yangli tovarlar ishlab chiqariladi, aytaylik, Ikkinchi urushdan so’ng, u juda foydali soha bo’lib ketadi va shu tomonga pul oqib kelishni boshlaydi. Albatta, banklar pul bilan ishlagani uchun, bu yerda ularning ham pullari bo’ladi, investitsiya talab qilgan investorlarga ular pul beradi. Qisqasi, shu sohaga pul kirishni boshlaydi. Bu sohaga birinchilardan bo’lib kirgan kompaniyalar, yaxshigina daromad oladilar, bu esa boshqa kompaniyalarni shu sohaga kirishiga sabab bo’ladi. Keyinchalik shunday vaqt keladi-ki, bu sohada daromad qolmaydi. Bu sohaga keyinchalik kirib kelgan kompaniyalar daromadsiz qolib ketadi va inqiroz paydo bo’ladi. Xaddan tashqari bir sohaga ko’p pul kirsa, u inqirozga yuz tutadi. Banklar ham bu inqirozda bo’lishadi, sababi ular ham pul kiritishgan. Inqiroz bo’lganidan so’ng, tizim yana bir bor tozalanadi.
Hoshimov: Ya’ni siz bu jarayonni “creative destruction” ya’ni “bunyodkorona buzulish” deb aymoqchisiz, to’g’rimi?
Bahodir Ergashev: Bu jarayon Gegel falsafasida ham keltirib o’tilgan. Keyinchalik, Vashington universitetining mashhur professori ham bu mavzuni ko’targan edi, bu mavzu hozir boshqacharoq talqin qilmoqda. Endi bu kapitalistik tuzum shundayki, unda “reja” degan narsaning o’zi yo’q. Kim xohlasa, yangi ochilgan sohaga kirib ketaveradi. Sohaga xaddan tashqari ko’p pul kirib ketishi mumkin. Masalan, 2007-2008 yilgi inqirozni oling. Men aynan shu paytda Markaziy bankda ishlar edim va inqiroz qanday davom etganining va qanday ishlar qilinganining o’zim guvohi bo’ldim. Bu inqirozda nima bo’lgan edi? Banklar ipoteka krediti berishardi va o’sha paytda yangi maxsulot ishlab chiqildi. Bu tovarni CDO (Garovga qo’yilgan qarz majburiyatlari) deb atashardi. Moliya sohasining eng mashhur odamlari “Xop, mana bizning bankimiz millionta odamga kreditga pul berishi mumkin” – deb aytishdi, - Millionta odamga pul berdi, endi nima qiladi? Bu pullar qaytib kelishini kutib o’tiradimi? Yo’q, ular yangi kredit berishlari mumkin. Endi keling, shu bir millionni olaylikda, “basketga solaylik-da”, yangi tovar qilib, kengroq investorlar guruhiga sotaylik deb aytishdi. Ana shundan keyin securitization g’oyasi kelib, natijada banklar o’zlaridan pul chiqarib, uni yana ipoteka kreditiga berishga sarflashdi, chunki bu juda daromadli soha edi. Shu darajaga yetdiki, ipoteka kreditini olishi kerak bo’lmagan odamlarga ham kredit berildi. Ya’ni kreditni qaytara olmaydigan shaxslarga kredit berildi. Buning sababi, o’sha birinchi front chizig’ida ishlaydiganlar kredit hajmidan kelib chiqib, bonuslar olishardi. Shu sababdan bu sohaga keragidan ko’p pul kirib ketdi. Masalaning boshqa tomoni, AQSh qudratli davlat bo’lgani uchun, boshqa davlatlardan ham kreditlar oqib kelishni boshladi, shu pullarni ham qayergadir ishlatish kerak edi. Natijada katta inqiroz vujudga keldi va banklar katta zarar ko’rishdi.
Hoshimov: Lekin banklar bankrot bo’lishmadi.
Bahodir Ergashev: Bankrot bo’lishdi, lekin shu sohadan chiqib ketishdi. Masalan, “Lehman Brothers” va boshqalar. Ba’zi bir banklarni bankrot bo’lishiga yo’l qo’yishmadi, sababi aholi depozitlariga zarar yetkazilishi mumkin edi, stabilizatsiyaga zarar yetkazilishi mumkin edi. Shunaqa tushuncha bor: “too big to fear” degan. Agarda katta bankda regulyator funksiyalarni bajaruvchilarni nazorat qilishmasa, unda iqtisodga zarari juda katta bo’ladi, shuning uchun banklarni yopishga ruxsat berilmadi. Bitta bankni misol tariqasida yopishga to’g’ri keldi, lekin boshqa banklar saqlab qolindi. “Vacove” degan bankni “Vosfar” degan bankga sotishga ruxsat berishdi. Sababi “Vacove”ning aktivlari unchalik yaxshi emas edi, shuning uchun ikkita bankni birlashishiga ruxsat berishdi. Meni fikrimcha, ularni qaytam jazolash kerak edi. Xayolning bir chetida: “Biz shunaqa katta bankmiz, bizni barimiz nazoratchilar qutqaradi” degan fikr bo’lgan, albatta. Masalaning boshqa tomoni esa, nazoratchilar ham nazoratni yuqori darajaga qo’ya olishmagan. Men shu paytda bankda ishlaganim uchun, hamma narsaning guvohi bo’lganman. Masalan, BASEL II degan juda mashhur tizimni yaratish paytida, bu ishda yuzlab olimlar ishtirok etishgan. Bu tizimning maqsadi bankdagi aktivlarni ko’rib, shu aktivlarda qanchalik yo’qotish bo’lishi mumkin, ipotekada qanchalik yo’qotish bo’lishi mumkinligini o’rganish edi. Aytaylik, mashinaga berilgan kreditdan qancha yo’qotilish bo’lishi mumkin yoki kredit kartadan qancha yo’qotilish bo’lishini hisoblay oladigan juda zo’r modellarni tuzishgan.
2007-yilga kelib, BASEL II tizimi ishlamay qoldi, keyinchalik biz buning sababini izlashga tushdik. Qarasak, hamma ko’rsatkichlar aktiv tomonda ekan, passiv tomon qolib ketibdi. Passiv tomonga umuman e’tibor berilmagan. Natijada inqiroz paytida, banklar aktivlarni ko’paytirish uchun, depozitlar yetmay qolgan, ya’ni ularning chegaralangan o’sib borish nuqtasi bor, uzoq muddatli qarzdan ko’p olisholmagan, uning ham chegarasi bo’lgani uchun banklar qisqa muddatli qarzlarni olishni boshlashgan. Qizqa muddatli qarzning muammosi shundaki, agar aholiga berilgan qarzlar qaytib kelsa – bu yaxshi, lekin aholining ko’p qismi ishini yo’qotsa va oylik to’lovlar kelmasa – oz muddatdan so’ng investorlar kelib, pullarini talab qilishni boshlashadi. Shu payt banklar qarzlarni qaytarish uchun pul topa olishmadi. Shunday qilib BASEL II tizimi passivlarga umuman e’tibor qilmagan, muammo esa passivlarda bo’lgan.
Hoshimov: Shu o’rinda bitta gap aytib o’tmoqchi edim, yuqorida aytgan savolimda agar banklar ularni soliq to’lovchilar ya’ni davlat qutqarmasligini bilishganida, ularning xatti-harakatlari o’zgargan bo’lardi deb o’ylayman. Lekin davlat ularni qutqarishini bila turib, shunaqa xavf-xatar darajasi yuqori bo’lgan narsalarni qilishyapti. Nazoratchilarga ham shu nuqtai nazardan qarasa bo’ladi, ya’ni nazoratchilar ham xato qilib qo’yishsa, ularni baribir qutqarishadi. Shu nuqtai nazardan, bu yerda rag’batlar yaxshi ishlamasa kerak. Shu uchun banklarning halol ishlashi uchun rag’batlar yetarlimi, nima deb o’ylaysiz?
Bahodir Ergashev: Albatta, yetarli. Lekin, masalan, men bank sohasida 15 yil ishlagan bo’lsam, bu yerda hech kim ataylab soliq to’lovchilarning pullarini ishlatamiz deb harakat qilmaydi. Banklar, o’zingiz bilasiz, foyda olish uchun mo’ljallangan. Kimdirdan pastroq foizda qarz olishib, ko’proq foizga pul berishadi va shu qolgan foizdan daromad olishadi. Lekin nima bo’lgan taqdirda ham hamma narsa oldin aytib o’tilgan gapga qaytib keladi. Ya’ni qaysi soha birdan rivojlansa, unga ko’p pul kiritiladi va kapitalizmning negizida yotgan muammo kelib chiqadi. Yana bitta muammo, 10-15 bank barcha depozitlarni ushlab turishidir. Albatta, bu monopoliya emas, oligopoliya ham emas, undan pastroq, lekin baribir bu banklarda qandaydir kuch paydo bo’ladi.
Hoshimov: Ya’ni raqobat u darajada kuchli bo’lmaydi.
Bahodir Ergashev: Albatta, raqobat kuchli bo’lmaydi. Balki to’rtinchi industrial revolyutsiya to’g’risida ham keyinchalik gaplasharmiz, lekin mana shu revolyutsiya natijasida juda ko’p kompaniyalar banklar bilan raqobatga kirishdi. Mana o’zingiz yaxshi bilgan “Venmo”, “Cashup”, “Paypal” degan kompaniyalar banklarning funksiyalarini to’liq kiritmagan bo’lsalar ham, ularning ba’zi bir funksiyalarini bajarishmoqda. Natijada raqobat kuchayib, bu hammaga foyda keltirmoqda, ayniqsa aholiga. Ya’ni aholiga beriladigan pulning foizi tushib ketadi, raqobat oshib boradi. Mana shu to’rtinchi industrional revolyutsiyaning juda katta ijobiy tomonlari bor, ayniqsa banklarning raqobatini kuchaytirishda.
Hoshimov: Men bundan oldin aytib o’tilgan kapitalizm negizida yotuvchi muammo haqida gapirmoqchiman. Men Gegelni o’qimaganman, bu muammoni “bunyodkora buzilish” deb aytib turaylik. Ya’ni, boshida yangi tovar o’ylab topiladi, bu sohaga pul kirib kelishni boshlaydi, keyinchalik ba’zi bir korxonalar inqirozga yuz tutadi. Lekin umuman olganda, hamma jamiyatda inqiroz bo’lmaydi-ku? Boshqacha qilib aytganda, ba’zi bir sektorlarda texnik progress bo’lsa va undan keyin inqiroz bo’lsa – bu butun jamiyatning inqiroziga sabab bo’lmaydi. Masalan, oldin odamlar otda yurishgan, keyinchalik esa mashinaga o’tishgan, lekin bu holat hammani inqirozga olib kelmagan. Lekin iqtisod uchun mashina o’ylab topilishi faqat ijobiy bo’lgan. Shuning uchun men “bunyodkorona buzilish” – jamiyatda bo’ladigan inqirozning sababi bo’ladi deb o’ylamayman. Ya’ni internet o’ylab topilgani, ba’zi bir sektorlarni inqirozga olib kelgandir, lekin bu inqiroz umumiy bo’lmagan. To’g’rimi?
Bahodir Ergashev: Albatta, 2008-yilgi inqirozning oldini olishning ham yo’li bo’lgan. Aytaylik nazoratchilar: “Sizlar ipotekaga ko’p qarz beryapsizlar, bu bizga zarar keltirishi mumkin” – deb chiqishganda, balki bu inqiroz yengilroq o’tgan bo’larmidi. Bu inqiroz boshlanganidan keyin, Markaziy bank juda to’g’ri ishlarni amalga oshirdi. O’sha paytda Markaziy bank rahbari Ben Bernarke edi, bu inson “Buyuk depressiya”ni yaxshi tushunganlari uchun to’g’ri harakatlarni amalga oshirdi. O’zbeklarda bitta gap bor: “Agar o’rmonga o’t tushsa, xo’l, sog’lom daraxt ham yonib ketadi”, Ben Bernanke qilgan birinchi narsa, yaxshi aktivlarni arzonga sotib oldi. Ya’ni 1 dollarlik aktivlarni, 70-50 sentga sotib oldi va banklarga kerakli pullarni yetkazib berdi. 2-3 yildan so’ng esa aktivlar yana o’z narxiga qaytib keldi va Markaziy bank katta daromad oldi. Markaziy bank foyda qiladigan bank emas, shuning uchun u bu pullarni Moliya vazirligiga topshirdi. Ya’ni soliq to’lovchilari yo’qotgan pullar bundan-da ko’proq bo’lib qaytib keldi.
Hoshimov: Ha, bu rost. Bu mavzu bo’yicha so’nggi savolga o’tadigan bo’lsam, Bernankening tarjimai holiga qarasak, u kishi makroiqtisodiy nazariyachi sifatida juda qiziq ishlar bilan shug’ullangan. Bu ishning qiziqligi shundaki, u kishi 2008-yilgi inqiroz sababini o’rgangan. Undan oldin, 2008-yildan oldin, makroiqtisodiyot kitoblarida “foot note” degan tushuncha bor edi. “Foot notes”da hayotda uchramaydigan nazariyalar keltirib o’tilgan bo’lib ularni Prinston universiteti professori Ben Bernake o’rganib chiqqan. Bu taqdir taqozosimi yoki yana qanday talqin qilish mumkin bilmadim. Prezident Bush administratsiyasi uni federal rezerv rahbari sifatida tayinlagan paytida, ya’ni hammasi yaxshi bo’lgan paytda u kishi 2008-yilgi inqirozga o’xshagan inqirozlarni o’rganib chiqqan. Shu ishga qanday qaraysiz? Siz o’sha paytda Markaziy bankda ishlagansizku.
Bahodir Ergashev: Ben Bernanke 2006-yilning fevral oyida federal rezerv rahbari bo’ldilar, men esa iyul oyida federal rezervga ishga kirdim. Nazoratchilar u kishini unchalik hurmat qilmas edi, chunki u kishining kimligini bilmasdi. Keyin u kishini hamma “professor” deb bilardi, ya’ni bu professor amaliyotni qanchalik bilishi mumkin deb, bu kishining qanchalik tajribasi bo’lishi mumkin degan fikrlar ham o’tgan bo’lishi mumkin. Lekin Bush administratsiyasi shu inqiroz uchun qilgan eng yutuqli qadamlardan biri – bu Ben Bernankening rahbar lavozimiga tayinlanishi bo’lgan deb hisoblayman. U qilgan harakatlarni boshqalar qilolmasligi ham mumkin edi. Tasavvur qiling, milliardlab dollarlarni, 2-3 trillion dollarni sarflab, o’sha yonayotgan banklardan sog’lom aktivlarni sotib olish uchun qancha shijoat kerak. Hammaning ham qo’lidan bu ish kelmagan bo’lardi. Lekin u bu ishni qildi va butun tizimni qutqarib qoldi.
Hoshimov: To’g’ri, 2007-yilda chop etilgan The Nyu-York Times maqolalarini o’qisangiz, konservativ iqtisodchilarning ko’pchigi: “Bernanke inflatsiyani oshirib yuboradi, tizim buzulib ketadi” – degan yuzlab maqolalar mavjud. Lekin, mening fikrimcha, Bush administratsiyasi Bernankeni lavozimga tayinlayotganida, birinchidan, uni inqiroz paytida tayinlashmagan. Siz bundan oldin aytib o’tganingizdek, u kishi 2006-yilning fevral oyida ishga o’tganlar. Ya’ni inqirozga vaqt bor edi. Ikkinchidan, Bernanke iqtsodiyot olamida boshqacharoq odam edi ya’ni inqizorni oldindan o’rgangan inson edi. Masalan, tibbiyotdan analogiya o’tkazsak. Aytaylik, hayotda umuman bo’lmagan jigarning qaysidir kasalligini o’rganadigan olim rahbar bo’lib qoldi va aynan u rahbar bo’lgan paytda, bu kasallik paydo bo’ldi. Ya’ni, odatda hamma narsa teskari bo’ladi. Odatda jigar kasallanadi, keyin esa siz shu tor doirada ishlaydigan olimni qidirasiz va undan nima qilish kerakligi so’raysiz. Lekin bu gal hamma narsa teskari bo’ldi, ya’ni shifokor muammo paydo bo’lishidan oldin o’z ustida izlanish olib borgan. Menimcha, uni 2008-yilda lavozimga qo’yishganlarida u bu inqirozdan unaqa tez chiqib ketmas edi. Ikkinchidan, siyosatga qaraydigan bo’lsak, konservativ kongressmenlar va televizor orqali chiqadigan iqtisodchilar Ben Bernakkeni juda ko’p tanqid qilishdi. Lekin shunga qaramasdan, Ben Bernanke o’z modeliga va bilimiga ishonib harakat qildi va AQShni bu inqirozdan chiqardi. Men bu holatni juda qiziq taqdir o’yiniga o’xshataman.
Bahodir Ergashev: Kelayotgan inqirozga juda ham mos kandidat edi.
Hoshimov: Siz u bilan shaxsan ko’rishganmisiz?
Bahodir Ergashev: Ha, bir necha bor konferensiyalarda ko’rishganman. Afsuski, rasmga tushmaganman. Bundan juda afsuslanaman.
Hoshimov: Bir kuni Starbucksda navbatda turgan edim, ortimda bitta soqolli odam turgan ekan. “Bir payt bu kishini qayerda ko’rgan ekanman?” – deb tursam, yodimga tushib ketdi, bu odam Ben Bernanke edi.
Bo’lmasa, boshqa savolga o’tsak. Hozir koronokrizis va siz xavf-xatar menedjeri bo’lib ishlayapsiz. Ishingiz qiyinlashdmi? Ishlaringiz ko’paydimi?
Bahodir Ergashev: Albatta, ko’paydi. Ishimiz juda ko’paydi. Chunki, birinchi navbatda bizning ishimiz reaktiv bo’lmasligi kerak. O’zgarishlardan keyin reaksiya qilmasdan, oldindan proaktiv harakat qilishimiz kerak. Hozir shunaqa ishlarni ko’p qilyapmiz. Bilamiz, modellarda muammolar chiqadi, o’sha muammolarni oldindan nima bo’lishini bilib o’shanga tayyorgarlik ko’ryapmiz. Qaysi sohalar ishlamaydi, qaysi sohalar ishlaydi?! Kasal bo’ladigan modellarni ajratib, alohida o’rganib, sog’lomlari bilan alohida ishlayapmiz. Lekin bir narsani aytishim kerak, mana shu katta banklarda inqiroz paytida hozirgacha unaqa katta yo’qotish bo’lgani yo’q, juda ham qiziq hodisa. Birinchi kvartal natijalarini ko’rsangiz katta banklar odatdagidan ko’proq daromad bilan chiqib ketishdi. Kutilmagan bo’ldi. Sababi mana shu katta banklarning hammasida aholining broker hisoblari bor, ya’ni Amerikada ko’pchilik daromadini katta qismini o’sha qimmatbaho qog’ozlar bozorida ushlab turadi, vahimada ular sotishga tushdi. Brokerlar, bilasiz, har bir operatsiyadan ozgina pul olishadi. Operatsiya soni juda ham ko’p bo’lib ketganligi uchun o’shaning o’zi juda katta daromad olib keldi banklarga.
Shuning uchun banklar yaxshi chiqdi. Yana ikkinchi tomoni, bank sohasida juda ham aqlli finansistlar juda ko’p. Ular shunga o’xshagan voqealar bo’lishini bila turib banklarning, ayniqsa katta banklarni dijitalizatsiya(raqamlashtirish) tomonga burishdi, bu degani, misol uchun bankdagi ishlarni qilish uchun ofisga borishingiz shart emas, kompyuteringizdan, iPhoneingizdan, iPaddan operatsiyalar amalga oshirish mumkin, pulni bir joydan ikkinchi joyga o’tkazish mumkin va hakozo. Digital banking deyiladi bu narsa. Shu narsaga biz deyarlik o’tib bo’lgan edik, biz beshinchi eng katta bank hisoblanamiz, bizda shu sohaga o’tib bo’linganligi uchun biz mijozlarni yo’qotmadik, koronovirus sabab hamma uyda o’tirishga majbur bo’lgandan keyin, kichikroq banklar ofisga bormaganliklari uchun qiynalishdi, bizda ofisga borish shart emas edi, odamlar uydan operatsiyalarni bajara oldi. Bizning bankimizda 70 ming odam ishlaydi, hammalari uydan ishlayapti, hech qanday muammo bo’layatgani yo’q. Aytishyaptiki, ish unumdorligi oshibdi hattoki. Judayam qiziq holat. Shuning uchun bizda aytishdi xohlovchilar bo’lsa koronovirus, bu to’polonlar tugagandan kegin ofisga bormay uyda ishlayman desanglar, aytaylik ma’lum foiz ishchilarga ruxsat berishimiz mumkin degan gaplar bo’lyapti. Sababi o’sha oldindan tayyorligimizni ko’rsatadi shu bank sohasida.
Hoshimov: Tushunarli. Hozir bir gapni aytingiz, aqlli odamlar bor moliyada, yaxshi tushunib, foyda qilishadi dedindiz, shu haqda so’ramoqchi edim. Statistikada “fat tails” degan narsa bor. Shuni o’zbekchada qanaqa tarjima qilgan bo’lar edingiz?
Bahodir Ergashev: So’zma-so’z tarjima qilsangiz uncha yaxshi eshtilmaydi. Natijasi og’ir bo'ladigan, favqulodda hodisalarda bular. Masalan, kamdan-kam bo’ladi lekin o’sha hodisa bo’lsa, o’sha hodisada qatnashgan inson yoki jismoniy yoki yuridik shaxs katta zarar ko’radi.
Hoshimov: Men mana bunday tarjima qilibman: bunday deb, statistik ma’noda sodir bo’lish ehtimoli kichik, lekin aksariyat natijalarni belgilaydigan hodisalarga aytiladi. Menimcha shu koronovirus ham shunga o’xshagan hodisa bo’lyapti. Bunaqa narsalarning, pandemiyaning ehtimoli kichik, lekin natijasining dunyo tarixiga, dunyoning rivojlanishiga ahamiyati nihoyatda katta. Bunga o’xshagan, deylik o’sha 11-sentyabrdagi voqealar bo’lishi mumkin, ehtimoli kichik, lekin dunyoni umuman o’zgartirib yuborgan narsa. Endi, masalan uzun dumlik degan narsalar bo’ladiku.
Bahodir Ergashev: So’zma-so’z tarjima qilsangiz shunaqa chiqadi. Dumi uzun voqealar deyishadi, uning sababi statistik taqsimotlar qonuniga qarangiz, shu taqsimotlar qonunida bir tomoni uzun dum bo’lib ketadida, o’sha tomonga tushadi bular. Masalan, siz 11-sentyabr voqealari haqida aytdingiz, 11-sentyabr voqealarida ko’p banklar juda katta zarar ko’rdi, zarar ko’rgan bankalardan biri Bank of New York Melon. U yerda o’sha uchog’lardan biri urgan binoda, ularning katta ofisi bo’lgan, 800 million dollar zarar ko’rgan o’shanda. Ana shunaqa hodisada. kutilmaganda juda katta zarar ko’rish. Katta banklar uchun ham, bu katta zarar. Boshqacha misol keltirishim ham mumkin, JPMC banki bor, JPMorgan Chase banki. Amerikada hozir eng katta bank, aktivlari 3 trillionga yaqinlashib qoldi hozir. Shu bankda ham, London shahridagi ularning qimmatbaho qog’ozlar bilan savdo qiluvchi hodimi, risk boshqaruvchilarni, ko’z bo’yamachilik qilib, ularga ko’satmagan holda operatsiyalar qilganligi shu bankka 7 milliard dollarlik zarar keltirdi. Shunaqa hodisalar bo’lib turadi, ular kam uchraydi, lekin bo’lib turadi. Shu narsalarga banklar juda ham ehtiyot bo’lishi kerak. Bu banklarda bunday risklarning ko’pini operatsion risk deyishadi. Biz bu riskga juda qattiq e’tibor beramiz.
Hoshimov: Bu haqida qanday firklaysizlar? Ya’ni, mana shunaqa “fat tail” ya’ni uzun dumli taqsimotlar haqida qanday fikrlash kerak riskni boshqaruvchi odam? Masalan, ko’plar Nassim Talebning kitoblarini o’qishgan o’sha haqida. Siz shu haqida qanday firklaysiz?
Bahodir Ergashev: Endi buni biz bir necha tomondan qaraymiz. Modellar ham tuzamiz shu haqida, modellarimiz bor, ular ham bizga keyingi shunaqa voqea boʻladigan boʻlsa qancha zarar koʻrishimiz mumkinligini aytib berishi mumkin. Agar modellar juda katta zarar ko’rishi haqida aytadigan bo’lsa, biz darrov nima uchun katta summa yo’qotishimiz mumkinligini oʻrganishga tushamiz. Ingliz tilida bu reverse engineering deyiladi. Ya’ni taxminan katta voqea bo’lishi kutilyapti lekin nima hisobiga bu bo’lishi mumkin deb, biz sekin o’rgana boshlaymiz, har xil ssenariylar qilamiz. Shuning hisobiga stress testlar qilamiz banklarni, masalan balanslarini stress test qilamiz, bunday bo’lsa nima bo’ladi, bunaqa voqea bo’lsa nima bo’ladi? Mana bu regionda kreditni ko’p berganmiz, 15-20% aholi ishini yo’qotsa nima bo’ladi? Mana shunga o’xshagan muammolar, ssenariylar bilan biz, siz aytgandek, uzun dumli voqealarni oldini olishga harakat qilamiz. Bunda mutaxassislarning ham roli juda katta, kredit beruvchi mutaxassislar bilan gaplashamiz. Bizda iqtisodchilar bor, makroiqtisodiyotni yaxshi tushunuvchilar, ular bizga fikrlarini, qanaqa voqealarni kutish mumkinligini aytib turishadi. Lekin hamma riskni ham chegaralab bo’lmaydi, bunaqa voqealar bo’ladi, masalan pandemiyaning kim o’lyabdi bo’lishini, deyarli hech kim kutgan emas. Bunaqa voqea oxirgi marta 1918-yili bo’lgan ekan, Ispan grippi deb nomlangan. Aytishlaricha, 500 mln aholi shu gripga chalinib, 50 mlngacha aholi vafot etgan ekan.
Hoshimov: Ha, birinchi jahon urushidan keyingi voqealar. Keling, amaliy narsalar haqida gapirsak. AQShda bank moliya inqirozi kutilishi mumkinmi?
Bahodir Ergashev: Mana shu pandemiya sog’lom iqtisodiyotga zarba bo’ldi, sog’lom iqtisodiyotga kattagina shok bo’ldi. Pandemiyadan oldin iqtisod sog’lom edi, ishsizlik 4,5% atrofida edi xolos. Banklarning holati ham juda yaxshi edi. Hozirgacha banklarning holatida katta o’zgarishlar sezilmayapti. Lekin agar 1-2 yilgacha vaksina topilmasa iqtisodga juda katta zarar yetishi mumkin, o’sha banklarning ham yo’qotuvlari ko’paya boshlashi mumkin. Buning birinchi sababi shuki, agar e’tibor bergan bo’lsangiz Amerika hukumati banklarga “driketiva” berishdi, agar jismoniy, yuridik shaxslar o’zining olgan ipotekasiga yoki olgan qarzlarini vaqtida to’lay olmasa bularga 1-2 oy imkon beringlar, hattoki 18 oygacha imkon beringlar deyishdi. Mana shu narsa cho’zilib ketaversa, banklar o’zining pulini yig’a olamasa, albatta banklarning balansiga ham qattiq tasir qilishi mumkin bu narsa. Endi to’g’risini aytsam, men inqiroz banklar inqiroziga aylanib ketadimi yo’qmi bilmayman. Agar vaksina 1 yilga qolmay toplisa, asosiy bu muammo xal bo’lgan bo’ladi, shuning uchun iqtisodni yana sekin astalik bilan joyiga qaytarish mumkin. Bu narsa agar topilmasa unda murakkablik kuchayadi, iqtisodga zarar yana ham kattalashadi, banklarga ham zarar kattalashadi, inqiroz uzoq cho’zilishi mumkin.
Hoshimov: Siz hozir choralar haqida, direktiva haqida gapirdingiz. Masalan, o’sha choralardan biri, Federal Reserve ya’ni markaziy bank moliyaviy tizimni likvidlik bilan to’ldiryapti. Bu degani pul muammosi hozir dolzarb emas, meni boshqa narsa qiziqtiryapti, masalan mana shu likvidlik berilishi ham, iqtisodiy yaxshi qarorlardan biri deb o’yalayman. Agar qarasak hozirgidek inqiroz 100 yil oldin bo’lganda, AQSh depressiyada bo’lar edi. Makroiqtisodiyot fani rivojlangan sari, tushunchalar rivojlangan sari, menimcha, shunday inqirozlarning oldini olish instrumentlari ham ko’payyapti, biz jamiyat sifatida bunday inqirozlarni ancha yengilroq bosib o’tyapmizda. Misol uchun 2008-yilda ham shu Bernankening tadqiqotlari tufayli ancha osonroq bo’ldi, bu bo’lishi mumkinligidan ancha osonroq bo’ldi, yoki har bir inqiroz qandaydir ma’noda yumoshoqroq va yana yumshoqroq bo’lib ketadi. Misol uchun 80-yildagi inqiroz hozir kulgulidek ko’rinadida, masalan 2008-yilda 81-yildagi inqirozni kimdur aytsa u oddiy narsadek tuyulyapti. Lekin shunga qaramasdan xavf-xatarlar ham nisbatan qiyin, ya’ni makroiqtisodiyot ham rivojlangan lekin xatarlar ham nisbatan rivolangan. Men hozir boshqa joylardan keladigan risklarni va ular haqida modellar yo’qligi, yoki iqtisodchilar ko’p fikrlamaganligi haqida o’ylayapman. Masalan, agar hozir, 10 mln odam AQSHda ishsiz qolishgan, ba’zilari su’gurta olishyapti, ba’zilari olishmayapti lekin shuning natijsida agar odamlar, deylik, ijarasiga to’lolmay qolsa, yoki olgan ipotekalariga to’lolmay qolsa bu 2008-yildagi ipoteka krisiziga olib kela oladimi? Bu birinchi savolim. Ikkinchi savolim, umuman olganda odamlarning kreditlari bor, misol uchun mashinada, kredit kartada, boshqa-boshqa shularning to’lay olmasligi, odamlarda likvidlik yo’qligi borku mana hozir. Shu narsa keyin bank tizimiga o’tib ketib, moliyaviy inqirozga olib kelishi haqida siz qanday fikrlardingiz?
Bahodir Ergashev: To’g’ri aytyapsiz. Shunaqa xavflar bor hozir, hozirga kelib Amerikadagi ishsizlar soni 40 mln bo’ldi, bu degani 25% dan ham yuqori, 29-30-yillardagi inqirozda 25% bo’lgan ishsizlik, hozir undan ham oshib ketdi. Buning natijasi, agar shu holat davom etaversa, juda og’ir bo’lishi mumkin. Agar shunday davom etaversa, har qanday sog’lom bank ham inqirozga yuz tutadi. Chunki banklar odamlardan pul yig’ib, u pullarni kreditlarga qaytarib berishi kerak-da, o’rtadagi mexanizm buziladi, bunday xavf albatta bor. Lekin bu muammoning yechimlari ham bor . Birinchi yechimi, mana hozir shu narsani kongress tasdiqlayapti, yana bir marta pul berish, odamlarni pul bilan ta’minlasa, ular, aytaylik, o’zining qarzlarini uzishi mumkin, to’lovlarini to’lashi mumkin. Birinchi marta 2 trillion dollarlik berishdi, har bir inson 1200 dollardan oldi, daromadiga qarab, ba’zi daromadli yuqorilar olgani yo’q. Yoshlarga, bolalarga 500 dollardan berishdi, shuni yana takrorlashsa kerak. Lekin bu yerda boshqa yana iqtisodiyotchilar borki, ularning bir fikrlarini himoya qilishadi, mana Universal Basic Income deyishadi, ya’ni universal daromad berish, odamlarga har oyga ma’lum bir summani to’lab turish. Kandidatlarning bittasi shu fikrni ko’tarib chiqadi, tajriba ham qildi. Bu juda ko’p davlatlarda tajriba ham qilingan, shuni ham qandaydir bir pozitiv tomonlari bor shekilli, mana shu inqiroz shuni ko’rsatdi. Odamlarga 2 trillion dollarni bermaganda, xolat bundan ham yomon bo’lishi mumkin edi. Bitta yechimi o’shandan kelib chiqyapti, balki keyingi administratsiyalar shunga ko’proq e’tibor bersa kerak. Chunki hozir aytaptiki, daromad huquqi insonning asosiy huquqlaridan biri bo’lishi kerak. Insonlar doim daromad olib, hech bo’lmaganda o’zini oziq-ovqat bilan ta’minlash darajasida doim bo’lishi kerak. Ishsizlik bo’lgan holda ham, bu balki yordam berar. Yana bir narsani aytaman, hali sug’urta haqida gaplashganimizda, sug’urta turlari juda ko’p, O’zbekistonda ham ko’plarini bilishadi, masalan avtomobillar sug’urtasi, ipoteka sug’urtasi ko’p ishlatiladi. Ishsizlik sug’urtasi ham Amerikada, shu narsa O’zbekistonda ham jalb qilinsa yaxshi bo’lardi. Ishsizlik sug’urtasi shunaqaki, ishlayotgan inson daromadining bir qismini davlat hisobiga to’lab turadi, 7% adashmasam birinchi 20ming dollargacha bo’lsa kerak. Shu pulni hozir ishsizlar olyapti, davlat fondidan ishizlarga pul berilyapti. Bu iqtisodning inqirozini sal pasaytirishga ancha yordam beryapti. Lekin agar bu inqiroz davom etaversa, vaksina topilmasa, inqirozning chuqurlashishi tabiiy, unda nima bo’ladi bilmadim. Ispaniya gripini ko’rsangiz, 2 ta to’lqin bo’lgan u yerda, birinchi to’lqinda ko’pchilik o’lgan, ikkinchi to’lqinda undan ham ko’pchilik odam o’lgan. Hozir shu holat ham bo’lishi mumkin. Odamlar majbur bo’lib ishga chiqib ketyapti, agar vaksina bo’lmasa, virus boshqalarga ham tarqalsa, yana ko’pchilik o’lib, undan keyin ikkinchi safar karantin e’lon qilishi mumkin, natija bundan ham yomonlashishi mumkin, ehtimollardan holi emas. Biz bankimizda, albatta bankdagilar bu narsalarning hammasini nazoratga olib, kuzatib turadi, nima qilish kerak, qanday qadamlar qo’yish kerak bunday holatlar bo’lsa, degan narsalar bizning hayolimizda bor. Yaqinda, bizda Chief of risk officer deyiladi (eng katta risk offitseri, shu kishi butun risklarni bankimizda boshqaradi), shu kishiga o’zimiz shu bank sohasida nima qilyapmiz, ayniqsa, modellardagi risklarni kamaytirishda nimalar qilyapmiz, shu mavzuda maruza qildik. Har xil ssenariylarni ko’rsatdik, shu ssenariya bo’lsa bunday bo’lishi mumkin, bu ssenariy bo’lsa natija bunday bo’lishi mumkin. U yerda diapazon bor anchagina, yaxshi ssenariy ham bor, juda yomon, hech kim kutmagan lekin amalga oshishi mumkin bo’lgan ssenariylar ham bor, yo’qotishlar u yerda juda katta bo’ladi. Albatta, hamma narsani oldindan oldini olib bo’lmaydi. Lekin qo’limizdan kelgan ishlarni qilishga biz harakat qilyapmiz.
Hoshimov: Sug’urta haqida keyinoq so’rayman. Ishsizlik sug’urtasi haqida gapirdingiz. Umuman olganda, hozir 2021-yilda ham o’ylab topilsa, bu juda ham optimistik ssenariy vaksina. Iqtisodiyot depressiyaga tushib ketishi ehtimoli baland deb o’ylaysizmi? Ya’ni 5-10 yil o’sish sekin bo’ladi, 2019-yilgi darajaga chiqish sekinlashadi deb o’ylaysizmi? Qanday fikrlaysiz shu haqida?
Bahodir Ergashev: Endi hozir bashorat qilish juda ham qiyin. Chunki, iqtisodiy inqirozining negizida virus yotibdi, biz endi virus bo’yicha mutaxassis emasmiz. Virus bo’yicha mutaxassislar aytishyaptiki bunga bir necha yillar ketishi mumkin deyishyapti. Lekin yaqinda yangi ma’lumotlar paydo bo’ldi< Amerikadagi FDA degan tashkilot bor bilasiz, federal dorilar admnistratsiyasi, ular yangi dorilar, yangi vaksinalar chiqishini nazorat qilishadi. Ular e’lon qilishdiki, protsessni tezlashtirishibdi, ilgari uzoq vaqt ketadigan protsessni tezlashtirishibdi. Keyin Moderna degan Bostondagi kompaniya o’tgan juma yoki chorshanba kuni shu yangi vaksina yaratganlik haqida e’lon qilishdi, effekti yaxshi bo’libdi, lekin ko’pchilikda tekshirib ko’risholmagan hali. Shuning uchun ko’pchilik umid qilyapti, shu vaksina chiqsa, qisqa muddatda 1 yilga qolmasdan tayyor bo’lishi mumkin. Agar o’sha ssenariyni olsak, 1 yil ichida agar vaksinani topishsa, aytaylik aholini 20-30% ni o’sha vaksina bilan ta’minlasa, ularda immunitet paydo bo’lib o’z-o’zidan virus to’xtaydi. O’sha ssenariy ostini olsak depressiya bo’lmaydi, depressiya bo’lishiga yo’l ham qo’yishmaydi. Lekin vaksina paydo bo’lishi cho’zilib ketsa 2-3 yilga depressiya bo’lishi ehtimoli oshadi albatta. Buning sababi hech kim ishlamagandan keyin, hamma uyda o’tirgandan keyin ularni oziq-ovqat bilan taminlash kerak, davlat pul chiqarishga tushadi. Davlat qarzi oshib ketadi, uni qaytarish kerak, investorlarga javob berish kerak. Juda ham kutilmagan jarayonlar ishga tushib ketishi mumkin, u narsalar bo’lmagani ma’qul, bo’lmasa ham kerak. Lekin gapning ochig’i men aytolmayman, bilmayman. Hech kim balki bilmasa kerak. Vaksinaga bog’liq bo’lib qoldi hammasi, hamma taqdirimiz.
Hoshimov: Siz aytingiz, ilmiy ishlaringiz AQSh qimmatli qog’ozlari, ya’ni bondlar bilan, Moliya vazirligi g’aznachiligi chiqaradigan qog’ozlar haqida bo’lgan. Hozir AQSh hukumati manfiy foizda kredit huquqiga ega. Oddiy tilda tushuntiradigan bo’lsak, investorlar AQSh hukumatiga pul beryaptiki AQSh hukumati bizdan qarz olsin degan. Ya’ni AQSh soliq to’lovchilariga hozir dunyodan qarz olish tekin ham emas, nima desam ekan, ustiga qo’shib berishyaptida, qarz olganiga.
Bahodir Ergashev: Misol uchun 100 dollar olasizda, 1 yildan keyin 99 dollar qaytarib berasiz.
Hoshimov: Ha shunaqa. Juda bir qiziq hodisa bo’lyapti. Shu ma’noda eng kamida AQShda qarz yoki qaytib berish muammo emas deb o’ylayapman.
Bahodir Ergashev: To’g’ri, bu juda yaxshi fikr. Biz bu haqda ko’p o’ylaymiz. Sababi banklar o’sha foiz orasidagi farqdan foyda qiladiku, agar foiz negativ bo’lib ketsa banklar daromadi o’z-o’zidan kamayadi. Meni nazarimda, shunaqa bo’lishi mumkin AQShda, lekin uncha uzoq davom etmasa kerak. Buni fundamental sabablarini ko’radigan bo’lsak, birinchidan jamg’armalarning haddan tashqari ko’payib ketishi, keyin o’sha jamg’armalarning Amerikaga kela boshlashi. Rivojlangan davlatlarni ko’radigan bo’lsangiz, Germaniyani oling, ularda negativ, manfiy foiz stavkasi allaqachon, Yaponiyani oling ularda ham negativ, boshqa davlatlarda ham shunaqa bo’lishi mumkin. So’rasangiz, nima buni tagida yotibdi desangiz, ko’chilik xar hil javob beradi, ko’chiligining javobi uncha tushunarsiz. Mani o’zimning fikrim bor, balki to’g’ridur, balki noto’g’ridur, buni tagida shu narsa yotibdiki, rivojlangan davlatlar Germaniya, Yevropadagi ko’p rivojlangan davlatlar, faqat Germaniya emas boshqalari ham, Yaponiya ham. Ular huddi bir, qo’pol qilib aytganda, kelajagi yo’q davlatlardek bo’lib qolyaptida, aholisining demografiyasini qarasangiz qarilar juda ko’p. Bilasiz yoshi o’tgan odamlarda jamg’armalari ham ko’p bo’ladi, u jamg’armalar o’sha davlatda aslida qolishi kerak, davlatda aytaylik yoshlar ko’p bo’lsa, yoshlar iste’mol qiladi, mashina oladi, uy oladi, kiyim kiyishi kerak, bola chaqasini boqishi kerak bo’ladi, ularni o’qitish kerak. Xarajatlar osha boshlaydida o’sha tabiiy holatda, puli ko’p yoshi o’tganlarni jamg’armalari yoshlarga o’tiladi. Tabiiy pul almashinuvi paydo bo’ladida. Unda foiz stavkalari musbat bo’ladi. Chunki talab bor o’sha kreditga. U iqtisodlarda talab yo’q. Ular salbiy foiz stavkasidan qochib, Amerikaga olib kelyapti. Amerikada ham hozirgacha musbat edi, endi sal manfiy paydo bo’lishi mumkin. Chunki Markaziy Bank nolga tushurib qo’ydi uni. Undan keyin pastga tushadigan bo’lsa, negativ bo’ladi. Mana shu yotibdi bu gapni tagida.
Hoshimov: Lekin savolim aslida Markaziy Bankning foiz satvkalari manfiyligida emas, aslida g’aznachilik qog’ozlaridagi foyda foizi manfiyligida edi.
Bahodir Ergashev: Amerika hukumati uchun foydali bu.
Hoshimov: Amerika hukumati uchun, yoki Amerika soliq to’lovchilari uchun bu zo’r. Ya’ni, olib bir narsa qurasizda, kamroq pulini berasiz. Bu hozir inflyatsiyani hisoblamaganda, inflyatsiyani hisoblaganda undan ham yaxshi. Shu ma’noda aytmoqchimanki, hozir Amerikani moliyaviy nuqtai nazaridan qaraydigan bo’lsak sharoiti eng yaxshi. Mening nazariyam bu yerda, dunyoda AQSh G’aznachilik qog’ozidan havfsizroq narsa yo’q bo’lganligi uchun, ularga talab nihoyatda katta, taklif etsa shu G’aznachilik, ya’ni AQSh Moliya Vazirligi tomonidan cheklangan. Ular xohlasa chiqaradi, xohlasa chiqarmaydi.
Bahodir Ergashev: To’g’ri bu narsani, ingliz tilida Safe haven deyishadi. Ya’ni butun dunyoda bir murakkab muammo paydo bo’lsa, krizis paydo bo’lsa, pul Amerikaga oqib keladi. Chunki Amerika hukumati o’zining obligatsiyalaridan hech qachon defolt bo’lgan emas. Mana bilasiz 98-yilda Rossiya shunaqa obligatsiyalar chiqarib defolt qilishdi. Katta investorlar zarar ko’rdi. Boshqa davlatlardan misol keltirish mumkin, Argentina masalan
Hoshimov: Argentina yana defolt bo’ldi, o’tgan hafta.
Bahodir Ergashev: Ana shunaqa. Amerika hukumati bo’lgan emas. Bo’lmaydi ham, sababi bo’lishini tasavvur qilish qiyin. Misol uchun yadro urushi bo’lib ketsa, yoki katta kometa kelib Vashingtonga tushsa bo’lmasligi mumkin. Undan boshqa holatlarda unday bo’lmaydi, sababi “pechat stanogi” ham Amerika hukumati qo’lidaku. Barcha qarzlar dollarda olingan. Albatta hukumat bu narsani qilmaydi, chunki iqtisod baquvvat bo’lganligi uchun olgan foydadan, olga puldan ko’proq daromad qilib, foyda qilib, yana qaytarib ham berishadi investorlarga. Lekin oxirgi imkon qolmagandagi variant ham ularning qo’lida, o’sha “pul chop etish stanogi”.
Hoshimov: Men sizning yana bir tadqiqotlaringizni o’qidim. Bu sug’urta haqida. Sizning su’gurta haqida Journal of Economics da maqolangiz chiqqan. Sug’urta va risk jurnalida. Sug’urta qanday vosita va qanday qilib u odamlarning hayotini yaxshilay oladi deb o’ylaysiz?
Bahodir Ergashev: Sug’urtaning O’zbekistonda roli, menimcha, juda katta deb hisoblayman. Hali oldingi savolnigizga ham bu savolingizni ham bog’lamoqchiman, O’zbekistonda qanday rivojlantirish kerak degan masalalarni ko’tardingiz. Oson savollar emas, qisqa javob bilan chegaralanib bo’lmaydi bu yerda. Misol uchun turizm sanoatini olaylik. Turizm sanoatini hozir shunga bog’lamoqchiman. Biz 5 yillar avval bo’lsa ham, taxminan 100-200mingta odam turist bo’lib kelardi O’zbekistonga. O’tgan yili 4 million odam kelibdi. Albatta, ko’plari qo’shni davlatlardan, lekin chet ellardan ham kelgan. Mana shu turizimni rivojlantirish, menimcha, O’zbekiston uchun juda muhim yo’nalish. Chunki bizda turist sayohatgohlar ko’p. Qiziqish katta bo’ladi, virus o’tib ketgandan keyin. Rivojlangan davlatlardan odamlarni, turistlarni olib kelish uchun infrastrukturamiz yaxshi bo’lishi kerak. Misol uchun tibbiyot infrastrukturasi ayniqsa. Chet eldan kelgan boy turistlar O’zbekistonda kasal bo’lib, tibbiyot sharoiti yaxshi bo’lmagandan o’lib ketishni xohlamaydi. Bu juda muhim ko’rsatkich. Endi qanday qilib tibbiyotni rivojlantiraman desangiz, g’arb davlatlari tajribasini ko’rsangiz sug’urtasiz qiyin ekan. Chunki bitta inson, aytaylik, yurak kasali bilan kasallanib tuzataman desangiz chet ellarda, Amerikada misol uchun 40ming dollar, bu holatda tuzatish qiyin. Oddiy aholi buncha narsani ko’tara olmaydi. Shuning uchun su’gurta kiritilgan.
Hoshimov: Sug’urta o’zi nimaligi haqida aytib ketasizmi? Qanaqa instrumentligini. Hozir amaliyot haqida gaplashamiz. Ya’ni, sug’ruta nima?
Bahodir Ergashev: Hozir shunga qarab ketyabman. Sug’urta degani shu narsaki, riskni tarqatvorish deb aytsa ham bo’ladi. Masalan individual shaxslar, o’shanchalik riskni ko’tara olmasligi mumkin. Mashinani olaylik, Amerikada yangi mashina olaman desangiz, 20-30ming dollar to’lashingiz kerak. Endi shu sug’urta bo’lamasa, 20 mingga olib turib, ertaga bir joyga ursangiz, yoki 20ming qarz bo’lib qolib, yana mashinasiz ham qolib ketsangiz, juda yomon ko’rgulik. Shuning uchun sug’urtasiz bo’lsa agar hech kim mashina sota olmaydi, bunaqa qimmat mashinani, kamchilik sotib oladi. Endi faraz qiling, sug’urtani olib kiring. Sug’urta nima qiladi? Sug’urta kompaniyasi aytadiki, 100ta odamdan har biringizdan 500 dollardan yiliga pul olaman, agar mashinangiz halokatga uchrasa, yoki buzulsa, men tuzatib beraman deb oladi. Yuztadan bittasida bo’lishi mumkin shu narsa, o’shanga 50ming dollar to’lab haligini ham xursand qiladi, qolganlar 500 dollar to’laydi lekin hech narsa bo’lmadi ularga, baribir ular ham xursand. Endi shu 500 dollarni 700 ga ko’tarsak, sug’urta kompaniyasi ham foyda qiladi, aholiga ham yaxshi. Mana shu narsa negizida yotibdi, ya’ni bu degani katta risklarni ko’pchilikka tarqatib yuborish. Shuning natijasida, aholi ham foyda ko’radi va sug’urta kompaniyasi ham daromad qiladi.
Hoshimov: Matematik ma’noda, Law of large numbers degan narsa bor. Maktab, universitetlarda o’tiladi. O’zbekchada qanday tarjima qilardingiz
Bahodir Ergashev: Katta sonlar qonuni.
Hoshimov: Katta sonlar qonuni. Men oliy matematikani ingliz tilida o’qiganmanda, shunga o’zbek tilida terminalogiyam yaxshi emas.
Bahodir Ergashev: Siz aytmoqchi bo’lgan fikr shunday bo’lyaptiki, misol uchun odamlardan 500 dollar olayotgan sug’urta kompaniyasi, taxminan o’rtacha xar bir kishi 500 dollardan yo’qotish mumkin deb turib, keyin ulardan 700 dan oladi. 200 dollar o’zining daromadini ham qo’shadi. O’sha katta sonlar qonunida xar bir kishiga o’rtacha zarar 500 dollardan tushadi, lekin har bir individual uchun 50ming dollar yo’qotish ogʻir boʻladi. Sug’urtaning asosida shu narsa yotibdiki, individual jismoniy shaxslar uchun juda ham og’ir bo’lgan riskni, ko’pchilikga tarqatib yuborish natijasida ko’p qilinmagan ishlarni qilib yuborish mumkin. Hozirgi misolimizda, agar sugʻurta boʻlmasa, 100ta odam mashina olishi mumkin yoki hech kim deyarli mashina olmasligi mumkin.
Hoshimov : Katta sonlar qonuni bizga bitta muhim g’oyani beradiki, agar bir narsa, misol uchun, milliontadan bitta bo’ladigan bo’lsa, o’sha milliontada bitta bo’lgan odamning hayotini qaqshatib yuborishi mumkin. Masalan, deylik, uyi yonib ketishi yoki bir juda yomon narsani tasavvur qilaylik, o’sha narsa shunchalik yomonki odam u narsani qilmaydi, ya’ni sizning misolingizda mashina halokatga uchrab, zarari shu darajada katta bo’ladiki, odamlar umuman mashina ololmay qoladi. Sug’urta esa vosita sifatida, masalan mashinada 100tadan bittasi avariyaga tushishini bilsak va 100tadan bittasi bo’lgisi kelamasa, 50ming dollar yo’qotgisi kelmasa, siz mashina olmay qo’yasiz. Lekin agar sizda sug’urta bo’lsa, o’sha katta sonlar qonuni orqali bir sug’urta kompaniyai, ya’ni biz sug’urtachilar ummumiy qozonga tashlaymizda, qay birimizning dardimiz chiqib qolsa o’shanga beramiz. Oddiy tilda tushuntiradigan bo’lsak, o’rtadagi qozon desa ham bo’ladi pulni.
Bahodir Ergashev: Bu juda muhim g’oya ekanda. Mana qarang nima uchun turizm haqida gaplashdik oldinroq, keyin tibbiyot sohasini aytdik. Agar O’zbekistonda shu tibbiyot sohasiga sug’urta kiritilsa, aholi ma’lum bir summani to’lab tursa, o’zi ko’tara oladigan summani. Majburiy tibbiyot sugʻurtasi kiritish kerak bo’ladi, albatta. Amerikadagi model yaxshi emas. Natijada kasalxonalarda ham sugʻurta kompaniyalaridan yetarli pul tushadi. Sug’urta kompaniyalar ham boyiydi. Aholini ham farovonligi yaxshilanadi. Tibbiy xizmatini ko’rsata oladi, kimlardir ilgari yurak operatsiyasini qildirishga kuchi yetmagan insonlar endi qila oladi o’sha sug’urta orqali. Tibbiyotning rivojlanishiga katta tasir qilib, medetsina yaxshi darajaga ko’tarligandan keyin, chet eldan kelyatogan turistlar ham bemalol O’zbekistonda yashay olishi mumkin.
Hoshimov: Menimcha, tibbiyotni o’zimizning fuqarolarimiz nuqtai nazaridan ham rivojlantirish manimcha maqsadga muvofiq. Ya’ni chet el turistlari keladimi, kelmaydimi bu ikkinchi masala-ku. Lekin shu tibbiyot masalasi ham qanday masala? Masalan millionta odamdan bittasida, misol uchun, saraton kasalligi aniqlansa va u mustaqil bo’lsa aniqlanishi. Ya’ni statistik ma’noda mustaqil bo’lsa bir-biridan. Hozir chunki mustaqil emasda bir biridan, har xil narsa. Chunki menda koronivirus bo’lishi, boshqaning koronovirus bo’lishining ehtimolini ko’paytirib qo’yadi-da. Oddiy tibbiyotda unaqa emsa, mening ko’zim yaxshi ko’rmasa boshqa odam ko’zining yaxshi ko’rmasligiga deyarli ta’siri yo’q. Bu degani bizda agar shu kasalliklar qanaqadur funksiya orqali tarqalgan bo’lsa, va o’sha kasallik milliondan bitta bo’lsa, biz hammamiz 1 dollardan tashlasak, o’sha qozonda 1 million bo’ladi. Bitta kasal bo’lgan odamni tuzatish million dollar tursa ham - ko’taradi. Million bir bo’lsa, bir dollarini sug’urta kompaniyasi foya sifatida olishi mumkin. Men hozir hamma su’gurta haqidagi fikrlarimni o’zi bitta savol berish uchun so’rayapman. O’zbekistonda yaqinda “Sardoba” degan suv ombori ochilib ketdi va buning natijalari yomon bo’ldi. Hozir bunga qarshi kurashish uchun davlat byudjetidan yoki odamlar o’zlari, kongilli odamlar pul ajratib jabr ko’rganlarni qutqarishmoqchi. Ularga yordam berishyapti. Yuzlab yoki minglab odamlar qo’ldan kelgancha yordam berishyapti. Lekin menga bu narsa sug’urta haqida eslatdi. Sug’uta nuqtai nazaridan mana shunaqa Sardobadagidek voqealar haqida qanday fikrlar edingiz?
Bahodir Ergashev: Juda yomon, kutilmagan ko‘rgilik. Menimcha, qurbonlar kam bo‘ldi. Bir tomondan, bizgayam ta’sir qildi bu voqealar. Ikkinchi tomondan, qisman bo‘lsayam xursand bo‘ldik, kam nobud bo‘lganidan. Ertalab bo‘lgan ekan, ko‘pchilik qochishga ulgurgan va e’lon ham qila olishgan. Bunaqa voqealarning, mening nazarimda, oldini olish mumkin edi. Balki proyektlarda xatoliklar bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Lekin hamma bunday risklarning ham oldini olib bo‘lmaydi. Shuning uchun aytaylik, sug’urta tizimi O‘zbekistonda yaxshi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lganda, aytaylik uylar sug’urta qilingan bo‘lganida, shu odamlarga tushgan tashvish, musibat ancha yengil kechardi sababi sug`urta kompaniyalari ularga boshqa joydan uy qurib berishi yoki qo‘liga pul berib, o‘zlarida uy qurib olish imkoniyati bo‘lar edi. Menimcha, davlat barbir yordam bersa kerak, qo‘ldan kelgancha. Lekin siz bilan suhbat qilayotgan katta mavzuga kelib taqalyapti. Kam uchraydigan, lekin ta’siri juda katta bo‘lgan risklarni qanday qilib boshqarish mumkin. Sug`urta bitta javob bo‘ladi. Albatta u yerdagi inson tragediyasini hech qanday pul bilan o‘lchab bo‘lmaydi. Lekin moddiy yo‘qotishlarni tiklashga albatta yordam beradi. Keyin yana bitta narsa bor: rivojlangan davlatlarda hayot sug’urtasiyam bor. Hozirgacha nechta ish joyda ishlagan bo‘lsam, hammasida ish berayotgan tashkilot, misol uchun Markaziy Bank (AQSH) har bir ishchisiga sug`urta qilib qo‘yadi. Katta miqdordagi summani. Agar o‘sha ishchi, ish faoliyati davomida birorta sabab bo‘lib halok bo‘lsa, aytaylik samolyotda ish yuzasidan uchib ketayotib halok bo‘lsa, uning oilasiga katta summa beriladi. Bu life-insurance – hayot sug`urtasi deb aytiladi. Shu sug`urtayam kirib kelishi kerak O‘zbekistonga. Buning ham muhim tomonlari bor. Fojeani hech bo‘lmasa, sal bo‘lsa ham yumshatishga yordam beradi.
Hoshimov: Men bu masalada, ham yumshatishni, ham oldini olish nuqtai nazaridan o‘ylayapman. Xohlasangiz, nima haqida o‘ylayotganimni aytib beraman. Masalan, Sardoba voqeasi bo‘lganda birinchi qilgan ishim 1906-yilda San Fransiskoda bo‘lgan yer qimirlashi haqida o‘qidim. U haqida oldin ham o‘qigan edim, yaxshiroq bilib olish uchun yana bir marta o‘qib oldim. Yer qimirlashi bu toza tabiiy ofat. Mana O‘zbekistonda bahs ketyapti. Sardoba bu tabiiy ofatmi yoki muhandislik xatosi bo‘ldimi degan mulohazalar bor. Lekin buni hali bilmayman. Hali sud bo‘lmadi, bilmaymiz. Lekin toza tabiiy ofatlarga qaraydigan bo‘lsak, San Fransiskodagi yer qimirlashi yoki tsunamilar bo‘lgan va hokazo. 1906-yilda San Fransiskoda dunyodagi eng kuchli yer qimirlashlaridan biri bo‘lgan ekan. O‘shanda 375 kishi halok bo‘lgan va boz ustiga shaharning 80% uylari to‘laqonli vayron bo‘lgan.
Bahodir Ergashev: U yerda juda katta yong`in ham bo‘lgan. Juda katta yong`in bo‘lib ko‘p uylar yonib ketgan.
Hoshimov: Ha. Yer qimirlashidan yong`in kelib chiqib uylar yonib ketgan. Aholini 80% i uysiz, boshpanasiz qolgan. Usha paytdagi Amerikadagi katta shaharlardan biri edi. 2 ta sababga ko‘ra bu hodisa anchagina yengil kechgan. Birinchisi bu sugurta. Bilishim bo‘yicha 400 million dollardan ko‘p pul to‘lashgan, 1906-yillardagi dollarlarda. Jabr ko‘rganlarga sug`urta kompaniyalari to‘lashgan. Bugungi kunda, inflatsiyani hisobga olganda 12 milliard dollarga teng. Lekin o‘sha paytdagi AQSH byudjeti, federal byudjeti 570 million dollar edi. Ya`ni federal byudjetni yarmidan ko‘prog`I, 60% pul bitta shaharga sug`urta kompaniyalari tomonidan to‘langan. Agar butun federal byudjet 570 million dollar bo‘lsa, 400 million dollar sug`urtaga ketgan. Hozir buni eslatashimdan maqsad shuki O‘zbekistonda Sardobadagi ofatdan jabr ko‘rganlarga davlat byudjetidan pul berilyapti. Bazi paytlarda tabiiy ofatlarning yomon tarafi shundaki, masalan AQSHdagi 1906-yildagi zilzilaning ma’nosi jabr ko‘rilish darajasi davlat byudjetidan ham katta bo‘lishi mumkin. Chunki odamlar bor, uylar bor. Davlat byudjeti bu cashflow, ya’ni flow of wealth. Boshqacha qilib aytganda bu daromad. Buzilish esa boylik. Albatta boylik daromaddan ko‘proq bo‘ladi. Shuning uchun ham kulfatlarda, bazida jamiyatdagi butun boshli byudjetdan katta zarar bo‘lishi mumkin. Va shunday hollarda sug`urta instrumentlari kerak.
Bahodir Ergashev: Endi bitta narsani hisobga olib ketishimiz zarur, sug`urta kompaniyalari ham bankrot bo‘lishi mumkin. Shunday voqealar bo‘ladiki, sug`urta kompaniyalarning butun aktivlari ham yetmay qolishi mumkin. Shunday voqealar ham bo‘lgan.
Hoshimov: Bo‘lgan. Ular bir birini sug`urtalashadiku. Hozir ikkinchi masala, sud tizimiga kelamiz. Chunki sug`urta kompaniyalarining bankrot bo‘lishi ham sud tizimiga bog`liq. To‘g`ri byudjetga solishtirish yaxshimas. Misol uchun AQSHning hozirgi byudjeti 4,5 trillion dollar. 120 yil oldingi pul haqida gapiradigan bo‘lsak, hozir shuning uchun byudjet raqamlarini keltiryapman. 600 million 1906-yilda nihoyatda katta pul edi. Lloyds nomli sug`urta kompaniyasi aksariyatini to‘lagan ekan. Hozir ham bor bu kompaniya, Londondagi eng katta sug`urta kompaniyalaridan biri. 1906-yildan keyin, sug`urta kompaniyalari Kaliforniyada va aynan San Fransiskoda qurilish va shu kabi ishlarga undan ham jiddiy yondashishgan. O‘zbeklarda borku, Sutdan kuygan, qatig`niyam puflab ichadi degan masala bor. Ular bir marta judayam katta pul ishlatishdi. Endi buning natijasida, keying qurilishlarda, nihoyatda katta standartlar qo‘yishni boshlashdi sug`urta kompaniyalari. Hozir siz San Fransiskoda uy qurmoqchi bo‘lsangiz, yer qimirlashiga yoki yong`inga qarshi juda ko‘p narsalarga e’tibor berishingiz kerak. Va agar siz quruvchi bo‘la turib, kichkina xato qilsangiz sug`urta kompaniya burnidan bulog` qiladi. Ya’ni kichik bir xatolikka ham jiddiy qaraladi chunki ular o‘zini hamyonidan to‘laydi agar siz xato qilsangiz qurilishda. Chunki sizning hayotingiz va sizning mol-mulkingiz ular tomonidan sug`urtalangan. Va ular qandaydir ma’noda bunday hodisalarni oldini oladi. AQSH tarixiga qarasangiz, San Fransiskodagi yer qimirlashidan keyin bunaqa darajadagi katta ofatlar kam bo‘lgan. Ba‘zi iqtisodchilar, shu tariqa Robert Shiller ( Yale universitetida ishlagan) o‘z ma’ruzasida aytganki, sug’urta insonlarni hayotini saqlab qoluvchi vosita va u aynan oldini olish nuqtai nazaridan aytgan. Sug`urta kompaniyalari jabr ko‘rishni istamasdan turib, nazorat (kontrol) qilishadi. Shu haqida fikringiz qanday?
Bahodir Ergashev: To’gri. Sugʻurta ham for-profit tashkilot hisoblanadi, ular ham daromad ko‘rishi kerak. Ya’ni, daromadini qanday ko‘radi? Har oyda ma’lum miqdordagi pul to‘lanadi, har oyda sugʻurtalangan insonlar, jismoniy yoki yuridik shaxslar pul to‘lab turadi. O‘sha puldan keyin xarajatlarni chiqarib yuboradi. Qolgani o‘ziga daromad sifatida qoladi. O‘sha daromadni ular ko‘paytirishi kerak. Asosiy maqsad ham shu biznes qurishdan. Shunda siz aytayotgan punkt kelib chiqadi. Qanday qilib xarajatlarni kamaytirish mumkin? Xarajatlarni kamaytirish uchun ularni nazorat qilish kerak bo‘ladi. Keyin ular borib nazorat qilishga tushishadi. Aytaylik, Amerikada avtomobil sugʻurtasini olganingizdan keyin, agar avtomobil olgan va sugʻurta qilgan student mast holda politsiya ushlab olsa, bu ma’lumot sugʻurta kompaniyasiga yetib boradi. Sugʻurta kompaniyasi uni oylik to‘lovini ko‘tarib qo‘yadi. Nima uchun chunki o‘sha odamda avtohalokatga risk kattaligini bilishdi. Bu juda muhim narsa. Bundan keyin bunday student ikkinchi marta mast holatda mashina haydamaslikka harakat qiladi. Albatta buni side effect tomoni ham bor. Bir-birlarini nazorat qilib, umumiy natija hamma uchun foydali bo‘ladi. Lekin bitta masala bor. Sug`urta kompaniyalari o‘zlariga juda kuchli advokatlarni, yuristlarni ishlatadilar. O‘sha yuristlar sug`urta shartnomalarini tuzayotganda, juda ko‘p kichkina so‘zlarda, punktlarga kirgizib yuborishadi. Natijada ko‘pchilik aholi sug`urta sotib oldim deb o‘ylashi mumkin. Lekin o‘sha voqea sodir bo‘lganda ma’lum bo‘ladiki aslida sug`urta u narsani umuman sug`urta qilmagan bo‘ladi. Shu tomonlari bor. Bir tarafdan yaxshi tomoni bor. Ikkinchi tarafdan sug`urta kompaniyalarini ham nazorat qilish kerak. Agar nazorat qilishmasa, ular sug`urta shartnomalarini shunday yozishadiki, deyarli pul to‘lashmaydi. Hamma pulni o‘zlariga olib qolishadi va sug`urta qilganmiz deb o‘ylagan insonlar aslida qilinimaganligi ma’lum bo‘lib qoladi.
Hoshimov: Menimcha, bu ikkinchi masala. Chunki bu sud tizimiga va qonun-ijro tizimiga bogʻliq. Sugʻurta va yuristlar haqida gapirdingiz.
Bahodir Ergashev: To‘gri, faqat u emas, aholining ham savodini oshirib borish kerak. Undan tashqari, sugʻurta kompaniyalarini davlat nazorat qilishi kerak. Sugʻurta tashkilotlarni nazorat qiladigan tashkilolar bor. Siz aytayotgan yuristlarning shart nomalarda kichik bandlarda yozib ketadigan gaplarni o‘rganib chiqadilar. Ular aholini huquqlarini himoya qilayaptimi, yo’qmi, tekshiradilar. Bu juda murakkab masala, albatta. AQShda, rivojlangan mamlakatlarda ko‘p ishlatiladigan prinsip bor – checks and balances. Nazoratchilarni ham nazorat qilish kerak bo‘ladi. O‘zbekcha qilib aytganda, ishongin lekin tekshirgin, degani.
Hoshimov: AQSh prezidenti R.Reygan “Доверяй, но проверяй”, deb aytgan. (Trust but Verify). Men hozir sugʻurta va uning muhimligi haqida yana bitta misol keltiraman. Yaqinda Rossiyada “Зимняя Вишня” savdo markazida yongʻin bo‘ldi va u yerda 60 ta odam halok bo‘ldi. Ulardan qirqtasi bolalar edi, ular kinoteatrga kelishgan va halok bo‘lishgan. Shundan keyin tergov ishlar olib borildi va bir nechta odam qamaldi. Ma’suliyatsizlik qilganligi va yongʻinga qarshi xavfsizllika e’tibor qilingmaganligi uchun qamaldilar. Davlat xizmatchilari ham pora olganliklari uchun qamalishdi. Savdo markazining ishchilari ham xavfsizlikka rioya qilmaganliklari uchun ham qamalishdi. Menga bunda bir qiziq narsa ko‘rindi. AQShda yoki rivojlangan mamlakatlarda bunday hodisalarni oldini olish bilan davlat nazoratchilari emas, rag’bati bor nazoratchilar shugʻullanadilar. Shu farqni siz bilan gaplashmoqchi edim. Masalan, agar Rossiyada xavfsizlikka qarshi idora, davlat xavfsizlikka qarshi, favqulodda hodisalar vazirligi bor. Ular binoni tekshirib ketishlari kerak, xavfzillikka yaxshi etibor qilinganmi yo’qmi, zina bormi, oʻt oʻchiruvchi uskuna bormi. Shu kabi tekshirish funksiyalari bor. Ularda checklistlar bor, tekshirib ketadilar, va qiziq tomoni usha tekshiruvchilar o‘sha joyda yongʻin bo‘lish bo‘lmasligida qamoqdan boshqa ragʻbati deyarli yo‘q. Ular ham katta raqamlar o‘yinini o‘ynashadi. Aytaylik, yongʻin millionda bir marta bo‘ladi. Agar o‘sha tekshiruvchi har gal pora olaversa, millionda bitta yonadi va qamalishi mumkin. Aksariyat hollarda qamalmaydi chunki yong`in bo‘lmaydi. Lekin sugʻurta kompaniyalari bo‘lsa, masalan, AQShda sugʻurta kompaniyalari tekshiradi sizning qurilishingizni, lekin sugʻurta kompaniyalar biladi, siz yoki tashkilot qandaydir qoidalarga amal qilmasa, tekshiruvchi ya’ni foyda olmoqchi bo‘lgan idora ancha ko‘p foydasidan mahrum bo‘ladi.
Chunki ular nafaqat binoga, har bitta odamga 10 million dollardan to‘lashga to‘gri keladi. AQShda Federal hisoblarga ko‘ra inson hayotining bahosi tahminan 10 million dollar. 10 ta odamning yonib ketishi ehtimoli bo‘lsa, 100 million dollarlik shikast. 60 ta bo‘lsa 600 million dollarlik shikast. Shu 600 million dollarlik shikastning oldini olishi uchun, nechi million dollar ishlatishga rozi bo‘ladiki o‘sha joy to‘gri tekshirilgan va xafvszillik choralari ko‘rilgan. Mening shaxsiy fikrim shuki rivojlangan mamlakatlarda agar favqulodda o‘limlar sonini ko‘rib chiqsangiz, masalan, yongʻindan, Gʻarbiy Yevropa, AQSh, Yangi Zelandiya, Yaponiyada o‘limlar ancha kam. Rivojlanayotgan mamlakatlarda, ayniqsa, sugʻurta tizimi yo‘q mamlakatlarda, masalan Qozogʻiston, Rossiya, O‘zbekistonda yongʻindan va shunga o‘xshagan o‘limlar nisbatan ancha ko‘p. Bizda gaz isidan o‘limlar ham ko‘p bo‘ladi. Yaqinda Qozogʻistonda avtobusda 50 ta O‘zbekistonliklar halok bo‘ldi. Tasavvur qiling, AQShda bo‘lsa shunday holat. Tabiiyki, avtobus kompaniyalari sug’urtalangan bo‘ladi. Aytaylik, o‘sha avtobusda 1 ta kamchilik bor va u Qozogʻiston bo‘ylab nechta chegaradan o‘tgan. U yerda ham nazoratchilarni jazolab, ishlar ochilyapti lekin bu keyin shunga o‘xshagan hodisalarni oldini olishga yordam bermaydi deb o‘ylayman. Yo‘ldagi nazoratchi avtobus keragidan ko‘p yo‘lovchi olganligini bilsa, qanday ehtimol bilan avtohalokat bo‘ladi deb o‘ylaydi va e’tiborsizlik qiladi, payqamaydi. Lekin sugʻurta kompaniyasi burnidan buloq qiladi. Masalan, AQShda bitta leksiya bo‘lgandi. Taniqli iqtisodchi, Garvard professori Gregoriy Menkyuv o‘tgandi. Leksiya xonasiga 100 kishi sig’adi va ko‘p odamlar leksiyaga kira olishmagan. Men kech qolganman va tik holatda kuzatsam bo‘ladimi, deb so‘raganman. “Yo‘q” deyishgan, chunki yongʻin xavfsizlik qoidalariga ko‘ra 100 tadan ko‘p odam kirishi mumkin emas. Agar 100 tadan ortib ketsa, sugʻurta kompaniyalari bizni jarimaga tortishadi, deb aytishgan va bizni ketishimizni so‘rashgan.
Bahodir Ergashev: Rivojlangan davlatlarda inson hayoti qadri, qiymati juda yuqori. Pul qo‘yib bo‘lmaydi ammo boya aytgan summangiz juda muhim ko‘rsatkich. U shuni ko‘rsatib turibdiki noto‘gri ish qilinadigan bo‘lsa, uni harajatlari juda yuqori bo‘ladi. Sug’urtaga birdaniga o‘tish kerak emas. AQShni va boshqa rivojlangan mamlakatlarni oladigan bo‘lsak, uzoq yillar kechgan. Bu birdaniga sodir bo‘lmagan. Standardlar yo‘lga qo‘yilgan. O‘sha standardlar qonuniy qilib yo‘lga qo‘yilgan. Standardlari ko‘radigan bo‘lsak, ko‘p tekshiruvlardan o‘tish kerak. Mening tanishim yaqinda uy qurgan edi, sug`urta kompaniyalardan tekshiruvchilar kelib tekshirdi. Davlatning ham nazoratga oladi, davlatning tekshiruvchilari bor. Ular sug’urta kompaniyalariga ishonmaydi.
Hoshimov: Sug’urta kompaniyalari ham davlatga ishonmaydilar. Shu ham qiziq. Davlat meni tekshirdi desa, “yo’q”, deb yana tekshirib ketishadi.
Bahodir Ergashev: Natija shuning hisobiga juda yaxshi bo‘ldi. Juda chiroyli, yaxshi uylar tushdi. Sifati yaxshi, uzoq muddat yashash mumkin u uylarda. Albatta O‘zbekistonda ham shunga o‘xshagan ishlar ham amalga oshsa yaxshi bo‘lardi. Lekin vaqt talab etadi. Bitta yutuqni aytishimiz kerak, hozirgi paytda yuqori texnologiyalari ishga tushgani uchun ko‘p g’oyalar O‘zbekistonga tez yetib boryapti.
Hoshimov: Albatta.
Bahodir Ergashev: Ana shu tomondan odam xursand bo‘ladi. Juda yaxshi g’oyalar, siz o‘zingining ko‘rsatuvingiz bilan, boshqa ko‘p mutaxasislar “Buyuk Kelajak” orqali, boshqa kanallar orqali davlatimizga yetkazyapti. Juda yaxshi g’oyalarni shu ko‘rsatuv davomida gaplashdik. Agar shular amalga oshirilsa, juda yaxshi natijalarga erishamiz. Inson qadri oshadi, iqtisodiyotdagi rivojlanish yanada yaxshi bo‘ladi. Su’gurtaning bunda juda katta roli bor. Lekin bularning barchasi birdaniga bo‘ladigan ishlar emas. Uzoq vaqtlar talab qiladi.
Hoshimov: To‘g’ri. O‘zbekistonda sug’urta qiyin masala. Deyarli hamma sug’urta kompaniyalari davlatga tegishli. Bu degani bevosita yoki bilvosita soliq to‘lovchilar to‘laydi. Masalan, Sardoba voqeasida, Sardoba tagidagi hududlar, qishloqlar sug’urtalangan bo‘lsa , hozirgi ofatdan keyin ham barbir soliq to‘lovchilar to‘layapti bu hodisa uchun. AQShdagi San Fransiskodagi zil-zila ma’nosi shu bo‘ldiki, davlat byudjetiga deyarli teng miqdordagi pulni xususiy sug’urta kompaniyalari , o‘sha vaqtda Britaniya su’gurta kompaniyalari to‘lashgan. O‘zbekistonda esa birinchidan sug’urta kompaniyalari davlatniki, va ikkinchidan katta hodisalar uchun, hatto AQShda ham, bitta sug’urta kompaniyalari sug’urtalamaydi. Ya’ni sug’urta kompaniyalari ham o‘zaro risklarni bo‘lib olishadi. Men o‘ylaymanki, O‘zbekistonda nafaqat sug’urta kompaniyalarini xususiylashtirish kerak, xorjiy sug’urta kompaniyalarini ham maxsulotlarini sotish kerak. Bizda suv toshqinida yetgan zararni qoplaydigan darajada katta sug’urta kompaniyalari yo‘q. Sardobada 90 ming kishi evakuatsiya qilindi. 5 kishi halok bo‘ldi. Shuncha xarajatlarni to‘lab beradigan darajadagi sug’urta kompaniyalari, menimcha, bizda yo‘q. Shuning uchun ham katta sug’urta kompaniyalari O‘zbekistonga kelib, muhim narsalarni, misol uchun yong’in xavfsizligini sug’urtalashi maqsadga muvofiq bo‘lardi. Ushbu dasturning ham maqsadi shu kabi g’oyalarni amalga oshirish. Boya bitta go‘ya aytingiz. Men yozib oldim. Yo‘l harakati qoidalari va sug`urta haqida. Bu haqida rosa ko‘p fikrlayman. Nimaga fikrlayman, chunki O‘zbekistonda yo‘l avtohalokatlari soni juda katta. Raqamlarni aytaman: 2018-yilda Jahon Sog`liqni Saqlash Tashkilotiga ko‘ra O‘zbekistonda 3617 ta odam avtohalokatlar tufayli halok bo‘lishgan. Ichki Ishlar Vazirligiga ko‘ra 2262 ta. Lekin ma’no shundaki, juda ko‘p odam avtohalokatdan o‘lmoqda. Kishi boshiga, aholiga nisbatan o‘limlar sonini hisoblash noto‘gri chunki hammada ham avtomashina yo‘q. Mashinalar soniga bo‘lsak, qo‘shni mamlakat Qozog`iston avtohalokatlardan o‘limlar soni bo‘yicha yetakchi mamlakatlardan biri hisoblanadi. Lekin ularda bizga qaraganda avtomobillar soni 1 yarim baravar ko‘proq. O‘limlar soni esa 2 500 ta, Jahon Sog`liqni Saqlash Tashkilotiga ko‘ra, o‘limlar darajasi bizdan biroz kamroq lekin mashinalar soni bizdan ko‘proq. Ya‘ni mashinalar hisobiga bizdan o‘limlar soni juda katta. Biz dunyodagi eng yetakchi mamlakatlardan biri hisoblanamiz. Agar avtomobillar sonini hisobga olsak, bizda 1 millionta avtomobilga, deyarli 1500 ta o‘lim qayd etiladi. Boshqa Osiyo mamlakatlariga solishtirsak, masalan, bizning daromadimizga o‘xshagan mamlakatlarga – Vyetnam, Tailand, Malayziya. Masalan, Vyetnamda, mintaqada eng yuqorilardan biri, 558 ta. Filippinda 215 ta, Malayziyada 373 ta. Bizda ularga nisbatan besh-olti baravar yuqori darajadagi o‘limlar qayd etilmoqda. Bu faqat o‘limlar, 3600 ta o‘limga, aniq esimda yo‘q, tekshirgandim esimdan chiqib qoldi, menimcha, 7000-8000 ta odam har xil darajadagi tan jarohatlar oladi. Bu meni juda tashvishga soladigan raqamlardir. Siz boya aytgan sug’urta, avto-sug’urtalar va insonlarni hayotini sug’urtalashni shu konteksda aytib bera olasizmi? Agar sug’urta qilsak shu o‘limlarni oldini olish imoniyati bo‘lar. Qanday fikrlaysiz shu haqida?
Bahodir Ergashev: O‘zbekistonni o‘rganmaganman. Siz hozir ko‘p faktlarni keltirdingiz, o‘lim darajasini yuqori deb. Buni chuqur tahlil qilish kerak, nima uchun shu sonlar ko‘payganini o‘rganish kerak. Qaysi omillar bunga ta’sir qilayotganini o‘rganish kerak. Birinchi navbatda izlanish qilish kerak. Statistikalarning yuqoriligiga yo‘llarning yomonligimi, yoki haydovchilarning tajribasizligimi, yoki yana boshqa faktorlar bordir. O‘sha faktorlarni o‘rganib chiqib, keyin shu asosda xulosa qilish mumkin. Lekin boya aytgan fikringizga qo‘shilaman. O‘zbekistonda sug’urta kompaniyalari davlatga tegishli bo‘lishi mumkin, lekin aniq bilmayman. Menimcha, shunday. Bu ham zo‘r g’oya emas. Birinchi bosqichda sug’urta kompaniyasini yaratishda balki bu zarur bo‘lgandur, ya’ni davlat sug’urta kompaniyasini tuzish. Keyinchalik xususiy sektorlarni ham bunga qo‘shish juda ham muhim, riskni tarqatib yuborish nuqtai nazaridan ham, davlatdan og’irlikni olish nuqtai nazaridan ham. O‘zbekistonda, misol uchun, bank sohasiga qarasangiz ham, banklarda davlatning ulushi juda yuqori. Buni foydali tomoni inqiroz paytida davlat yordam beradi chunki davlat banklardagi ulushini yo‘qotishni xohlamaydi.
Hoshimov: Lekin uni AQSh dagidek qilib byudjetdan yordam bersa bo‘ladi. Agar inqiroz tufayli yordam beradigan bo‘lsak.
Bahodir Ergashev: AQShda byudjetdan yordam berish deganda, 2008-yilda banklarning ustav kapitaliga katta summalar berishgan. O‘zbekistondagi banklarda ustav kapitalining katta qismida davlat ulushi yotibti. Umuman olganda, menimcha xususiy sektorga ko‘proq imkoniyatlar berish kerak. Bank, sug’urta sohasida davlatning rolini kamaytirish emas, xususiy sektorning rolini kuchaytirish kerak. Lekin masala shundaki, xususiy sug’urta kompaniyalarini tuzadigan sarmoyadorlar bormi?
Hoshimov: Lekin chet el sug’urta kompaniyalari O‘zbekistonda faoliyat olib borishlari mumkin-ku? Yevropada, Rossiyada yoki boshqa mamlakatlardan sug`urta kompaniyalari kelib ishlashi ochiq oydin bo‘lsa. Davlat bizda ham regulyator, ham kompaniyalarning egasi hisoblanadi. Siz agar chet el kompaniyasi bo‘lsangiz, sizning raqobatchingiz butun boshli davlat. Shuning uchun siz bunday bozorga kirgingiz kelmaydi.
Bahodir Ergashev: Undan tashqari, sug`urta kompaniyalari daromadini, pulini olib chiqib ketishi kerak. Bu sohada daromadlarning qanchalik himoyalanganligi ham muammo bo‘lishi mumkin. Men Bank of Americada ishlayotganimda, bankimizning boshliqlariga murojaat qildim. O‘zbekiston yangi davlat, ochilyapti. Kelinglar, Bank of Americani O‘zbekistonda faoliyatini boshlaylik, desam, ularda unchalik qiziqish bo‘lmadi sababi yangi bozorlarga juda katta aktivlari bor kompaniyalar risk qilib kirib borishni xohlamaydi. Sababi, u bozorlarda daromaddan ko‘ra yo‘qotish ko‘p bo‘lishi mumkin. Shuning uchun, siz bilan hozir gaplashayotgan muammolarlarning ko‘plarini ichki bozorda hal qilish kerak. Ichki o‘yinchilarni yaratib, kichkina kichkina sug’urta kompaniyalarini boshlash kerak. Ular keyinchalik kengayib, yetarlicha aktivlarni olgandan keyin, kattaroq sohalarni ham sug’urta qilish mumkin. Ma’lum bir darajaga yetib, iqtisod rivojlangandan keyin, chet ellik sarmoyadorlarga qiziqish tug’ilgandan keyin, o‘z-o‘zidan kapital oqib kelaveradi. Lekin hali O‘zbekiston u darajaga yetmadi.
Hoshimov: Hozir aytgan gapingizni batafsilroq ochib bera olasizmi? Ishlayotgan bankingizgami? Bank of America dunyodagi eng katta banklardan biri, uchinchi yoki ikkinchi o‘rinda?
Bahodir Ergashev: Hozir ikkinchi o‘rinda..
Hoshimov: Ikkinchi o‘rinda?! Wells Fargo & Co dan ham katta ekanda-a?
Bahodir Ergashev: Ha, Welss Fargo dan oldinda turadi. JP Morgan Chase dan keying o‘rinda turadi. Aktivlari taxminan 2,5 trillion dollar.
Hoshimov: Dunyodagi ikkinchi eng katta bankning boshliqlariga siz murojaat qilib, O‘zbekistonga sarmoya kiritish fikrini bergansiz, to‘g`rimi?
Bahodir Ergashev: Rasmiy tarzda murojaat qilganim yo‘q. Norasmiy ravishda o‘rganib ko‘rdim, bankimizda qiziqish bo‘ladimi deb. Faqat u bank emas, juda ko‘p banklar boshqa chet el davlatlarida ishlaydi. Misol uchun, Lotin Amerikasida, Osiyoda ishlaydi. Rossiyada ham ko‘p banklarning filiallari bor. Nima uchun O‘zbekistonga kirib kelmaydi degan savolni qo‘ysangiz, birinchidan, eng katta muammo - bu bozorlar ular uchun tanish emas. Bozorni tanish kerak, yaxshi tushunish kerak, qanday risklar borligini o‘rganish kerak. Ikkinchidan, bozorning hajmini o‘rganish kerak. Kichkina bozorga kira olmaysiz. O‘zbekistonda hozir 33 million aholi bor. Dunyo o‘lchovlari bilan oladigan bo‘lsak, bu juda katta bozor emas. O‘rta Osiyoni oladigan bo‘lsak, tahminan 70 million aholi bo‘lsa kerak. Agar Afg’onistonni qo‘shsak 100 millionga yetmaydi. O‘rtacha kattalikdagi bozor. Lekin bu katta, puldor korporatsiyalar unchalik qiziq bo‘lmasligi mumkin.
Hoshimov: Menimcha, bu yerda aholi soni muhim emas. Daromadlar muhim. Misol uchun men Singapurda yashaganman, uyerda 5 million aholi bor va Bank Of America ishlaydi. Yok JP Morgan
Bahodir Ergashev: To‘gri daromadlar muhim, lekin aholi soniga ham e’tibor qaratishadi chunki qanchalik ko‘p kishiga kreditga bersangiz, shunchalik ko‘p daromad keladi. Bozor hajmini o‘rganayotganda bitta ko‘rsatkichlardan biri aholi soni.
Hoshimov: Rahmat. Yuqorida aytdingiz, mast holatda mashina haydagan haydovchi tutilgandan keyin yaxshi haydaydigan nuqtai nazardan sug`urtani mashinalarga, o‘limlar statistikasini keltirganimning ham sababi shu. Ya’ni masalan AQShda siz mashina haydasangiz, poltisiya jarima berishidan ham qo‘rqishingiz mumkin. Ikkinchisi, odam noto‘g’ri haydasa, qoidalarni buzsa, har xil molivayiy nuqtai nazardan jazolanadi. Ya’ni masalan, radar bor joydan tez o‘tib ketsa, haydovchi nafaqat jarimani o‘ylaydi, jarima tabiiy oshadi lekin keying har oy, yilllar davomida to‘lab boradigan sug`urtasi oshib boradi va bu minglab dollar bo‘ladi. Odamlarning yaxshi haydashi rag’batlanadi, yomon haydashi esa jazolanadi. Va shu tariqa hech kim ko‘rmayotganda ham, militsiya ko‘rmayotganda ham, odamlar yaxshi haydashga harakat qilishadi. Masalan, sug`urta kompaniyalari mashinalarga ba’zi hollarda kameralar ham o‘rnatishadi, sizni qanday haydayotganingizni tekshirish uchun. Agar sug`urta narxini tushirishni xohlasangiz, mayli deyishadi va qanday haydashingizni ko‘raylik, deyishadi. Agar yaxshi haydasangiz, arzon qilib beramiz, degan g’oyalari ham bor. Ya’ni sugurta bozori odamlar mashinani to‘gri haydashini rag’batlantiradi. Menimcha, eng muhim sabablardan O‘zbekistonda yo‘llar sifati, nazorat sifati deb o‘limlar ko‘pdir. Lekin sug’urta bo‘lsa ham, odamlarning avtomobilni haydashi ancha tartibga solinadi degan fikrim bor. Bu qanchalik to‘g`ri bilmayman.
Bahodir Ergashev: Yaxshi. Juda to‘g`ri aytdingiz. Sug’urtani yo‘lga qo‘yish, menimcha, O‘zbekiston uchun juda katta foyda beradigan yo‘nalishga o‘xshaydi. Afsuski, O‘zbekiston iqtisodiyotini chuqur bilmayman. Hali faktlarni keltirdingiz, ulardan ham ko‘rinib turibdiki, juda katta imkoniyatlar bor. Sug`urta kompaniyalarini tashkil qilib, halokatlarni sug’urtalasa, inglizcha aytganda win-win, ya’ni ikkala tomon uchun ham foydali bo‘ladi. O‘limlar soni kamayadi, aholining farovonligi yaxshilanadi. Hattoki ko‘pchilikda mashina sotib olish imkoniyati ham paydo bo‘ladi. Sug`urta kompaniyalari yo‘llarga ham investitsya kiritishi mumkin. Chunki yo‘l yaxshi bo‘lsa, sug’urta kompaniyalari uchun ham yaxshi.
Hoshimov: Ha shunday, ikkinchi g’oya shunday edi.
Bahodir Ergashev: Ana shunday ta'sirlari bu yo'nalishga katta bo'lishi mumkin. Lekin chetdan umid qilish to'g'ri bo'lmaydi chunki bozorimiz kichkina va rivojlanayotgan mamlakatlardagi foydalar kapitalistik kompaniyalarni qoniqtirmasligi mumkin. Mening nazarimda ichki bozorda paydo bo‘lish kerak. Biznesmenlarni qiziqtirib, ularga shu g`oyalar yetkazilsa, balki ichki bozorda investitsiyalar bo‘lishi mumkin.
Hoshimov: Bahodir aka, sizga katta rahmat. Juda ko'p vaqtingizni oldim. Rejalashtirganimdan ko'ra ikki baravar ko'payib ketdi, ikki soatcha gaplashib qo'yibmiz. Shunga sizga katta rahmat aytaman. Nasib bo'lsa, pandemiya tugagandan keyin zoom formatida emas yuzma-yuz ko‘rishib, o‘tirib gaplashish nasib qilsin, O‘zbekistondami yoki AQShdami Xudo xohlasa. Sog’lik va hamma yaxshi niyatlarni sizga tilab qolaman.
Bahodir Ergashev: Rahmat sizga ham. Juda xursandman kanal tashkil qilganingizdan va qatnashganimdan. Ishlaringizga muvaffaqiyat!